Opinie Beweegt de politiek te vaak mee met uiteenlopende suggesties en bezwaren, bang voor publieke afrekening in (sociale) media of verkiezingen, waardoor gebiedsontwikkeling stagneert? Op die stelling reageert participatie-expert Michiel Stapper.
De stelling
De stelling is afkomstig van Luuk van Dijk, redacteur van de Rooilijn Stellingredactie
Gemeenten staan onder hoge tijdsdruk om het enorme woningtekort aan te pakken. Die megaproductie moet tegelijkertijd ook voldoen aan ambities voor klimaatadaptatie, duurzaamheid, programmatische- en ruimtelijke kwaliteit. Dit vraagt om een snel en doordacht deltaplan van onze juristen, planeconomen, planologen en stedenbouwkundigen. En juist nu kunnen veel plannen niet op draagvlak in de buurt rekenen.
Buurtbewoners en belangengroepen grijpen alle mogelijkheden aan om de planvorming te vertragen, met hoop op afstel. Bouwprojecten hebben een steeds langere doorlooptijd (zie ook dit rapport van het CPB, pdf) tot soms wel 20 jaar. De proceskosten voor gemeente en ontwikkelaar lopen op en de plannen worden ingehaald door de tijd. Dit terwijl de oververhitte woningmarkt een kookpunt nadert. Starters blijven onvrijwillig lang bij hun ouders wonen en jonge gezinnen zitten opgescheept met te dure huurwoningen. Huizenbezitters zitten er juist warmpjes bij, want hun woningen worden steeds meer waard.
Als we deze groeiende tekorten en ongelijkheid op de woningmarkt willen bestrijden moet de aanpak dan niet radicaal anders? Ten eerste is het nodig dat de participatie beter wordt afgestemd op de opgave, in plaats van dat deze op het juiste moment afwezig is. Overheden zijn op papier groot voorstander van participatie, maar slagen er vaak niet in om het middel ‘consultatie’ te ontstijgen. Bewoners reageren op voorgestelde plannen en hebben weinig invloed op de planvorming. Bovendien is bij participatie vaak slechts een deel van de maatschappij vertegenwoordigd, dus moeten planmakers op zoek naar meer inclusievere en daarmee succesvollere vormen van burgerparticipatie.
Tegelijkertijd moet de overheid de rug recht houden als het gaat om algemene belangen, ook als dat niet overeenkomt met specifieke belangen van bepaalde groepen. De gemeente beschikt over experts zoals planologen, stedenbouwkundigen en duurzaamheidsadviseurs die samen in staat zijn om tot prachtige plannen te komen, met oog voor de uiteenlopende algemene belangen. Al te vaak beweegt de politiek mee met uiteenlopende suggesties en bezwaren, bang voor publieke afrekening in (sociale) media of aankomende verkiezingen. Aan de andere kant houden overheden soms hun poot stijf voor kleinere en minder zwaarwegende belangen. Gevolg is dat beloften worden gemaakt die niet kunnen worden nagekomen, het vertrouwen tot een dieptepunt zakt of zelfs dat plannen van tafel verdwijnen door impasse in de planvorming.
Iedereen heeft de mond vol van participatie, maar nu is het vaak niet meer dan een feest der teleurstellingen. Voor politici, ambtenaren, ontwikkelaars én bewoners. En vooral de starters trekken aan het kortste eind.
De reactie
De reactie is afkomstig van Michiel Stapper, universitair docent aan de Tilburg University en gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam op de rol van contracten in participatieprocessen
De woningproductie wordt niet vertraagd door participatie, maar door slechte politieke keuzes. De productie van (betaalbare) woningen is onder andere laag wegens de verhuurderheffing, het negeren van het stikstofprobleem en de liberalisering van de woningmarkt. Om de woningproductie op peil te houden is er een sterke overheidssturing nodig. De laatste decennia is er juist alles aan gedaan om deze sturing in te perken.
Daarnaast is er vaak verwarring rondom participatie. Participatie wordt als doel gezien, niet als een middel. Participatie kan gebruikt worden om de democratie te verdiepen, maar is op zichzelf niet democratisch. Participatie wordt gebruikt om legitimiteit te creëren voor bouwprojecten, maar plannen worden bijna nooit fundamenteel aangepast.
De oplossing zit niet in minder participatie en meer top-down beleid. Er moet een oplossing worden gezocht in de verdere democratisering van het woonbeleid. Dat betekent dat politici duidelijke keuzes moeten maken over beleid. Zij zijn als volksvertegenwoordigers de aangewezen personen om uit te leggen welke zaken geregeld worden in het kader van het algemeen belang. Windmolens zijn in het algemeen belang wegens de klimaatcrisis. De productie van sociale woningen is in het algemeen belang wegens de wooncrisis. Het sluiten van agrarische bedrijven is in het algemeen belang wegens de stikstofcrisis. Te vaak verschuilen politici zich achter ambtenaren of overlegtafels voor dit soort beslissingen.
Daarnaast kunnen participatieprocessen ervoor zorgen dat buurtbewoners zeggenschap krijgen over plannen in hun omgeving. Deze participatie moet dan wel zo worden georganiseerd dat een brede dwarsdoorsnede van de omgeving gehoord wordt. Als de bewoners niet naar bijeenkomsten komen, dan moeten er creatieve manieren gevonden worden om toch iedereen te bereiken. Het is belangrijk om van mensen met een handicap te horen wat voor typen woningen en infrastructuur zij nodig hebben. Het is belangrijk om van buurtbewoners te horen of hun energiekosten stijgen door groene stroom. Het is belangrijk om gepaste afspraken te maken met boeren over stikstofuitstoot.
Een besluit kan in het algemeen belang zijn, maar het is ook een verantwoordelijkheid om er voor zorgen dat mensen daardoor niet in de problemen komen. Met name de problemen van kwetsbare mensen moeten niet vergroot worden. Daarom zijn duidelijke afspraken nodig over wat er gebeurt met de uitkomsten van participatieprocessen. Eindig het participatieproces met een lijst aan beloftes aan de omgeving, en monitor en evalueer of deze beloftes ook nagekomen worden, want slechts weinig participatieprocessen worden geëvalueerd.
Politici formuleren het algemeen belang, buurtbewoners het omgevingsbelang. Hierdoor kan gebiedsontwikkeling gedemocratiseerd worden, wat ervoor zorgt dat politieke problemen ook daadwerkelijk opgelost worden. De uitdagingen van deze tijd zijn te groot voor experimenten, living labs of overlegtafels. Er moeten duidelijke politieke keuzes gemaakt worden. Zorg er wel voor dat kwetsbare groepen niet de dupe worden van deze keuzes. Alleen dan kunnen planmakers met de omgeving een betere samenleving bouwen.
Dit artikel verscheen eerder op Rooilijn.nl
Cover: ‘Inloopavond Schapenweide Bilthoven, 12-12-17’ door Sebastiaan ter Burg (bron: Flickr.com)
Door Michiel Stapper
Universitair docent aan de Tilburg University en gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam op de rol van contracten in participatieprocessen
Door Luuk van Dijk
Redacteur van de Rooilijn Stellingredactie, afgestudeerd als planoloog en jurist, en werkzaam als projectmanager bij Omniplan Nederland voor gebiedsontwikkelingen en energie-infrastructuur.
