Als de geest verdwijnt, komen de spoken - Europese lessen van grootschalige leegstand in krimpregio's

Het kan flink spoken in Nederland. Op plekken waar geen levende ziel meer is te vinden, maar waar wel gebouwen zijn achtergelaten. Op 'Ruimteverkenning' door Nederland zag ik een 'spookstraat' in Kerkrade-West, een rijtje huizen wachtend op sloop. Ik zag een 'spookwinkelcentrum' midden in Almelo, waar de passage nog open was, maar enkel voor passanten. De winkels eromheen waren op slot en stonden leeg.

'Spookgebouwen' kent iedereen. Leeg en wachtend op een nieuw leven of een snelle dood. Soms werk ik zelf mee aan een mogelijke herontwikkeling. Maar meestal verzet ook ik mijn zinnen naar een 'kansrijker' project. Er is bij betrokken partijen vaak genoeg bereidheid, maar niet genoeg investeringsbereidheid. Genoeg creativiteit, maar niet genoeg commercialiteit. En vooral: Er is genoeg ruimte, maar er zijn niet genoeg mensen om er te wonen, werken, winkelen of recreëren. En dan moet de echte bevolkingskrimp in Nederland nog komen.

Op het Ruimtekoers festival in Arnhem hoorde ik Rudy Stroink zeggen dat we moeten stoppen met 'leuke incidenten'. Tegen al die leegstand is niet op te experimenteren. Met name in krimpregio's zal het steeds meer gaan spoken. Opgeheven scholen, verlaten winkelstraten, achtergelaten bedrijventerreinen, misschien zelfs onbewoonde wijken. Ons richten op bevolkingsaanwas, dat zal niet lukken. Ons richten op sloop, dat zal veel te duur zijn. Ons richten op herbestemming, dat zal niet genoeg zijn. Er is te veel. Het is te veel.

Misschien moet 'nonbestemming' vaker als scenario worden meegenomen, naast sloop en herbestemming. Waar herbestemming geen garantie is voor herontwikkeling, is nonbestemming ook geen garantie voor nonontwikkeling. We verwachten niets, maar er kan veel ontstaan.

De onvermijdelijkheid van spookdorpen

Wat we in Nederland niet hebben, zijn spooksteden of spookdorpen. Als er in het verleden een dorp leeg kwam te staan, dan werd het direct gesloopt. Het lot van een dorp als Moerdijk is nog niet zeker, maar spookdorp zal het niet worden. Blijft het bestaan of wordt het dorp alsnog geslachtofferd voor de groeiende haven van Rotterdam? Ganzedijk in 'krimpregio' Noordoost Groningen is voorlopig 'gered', mede omdat de bewoners hier zelf zijn opgestaan tegen sluimerende sloopambities. Maar is er een Ganzedijk over 20 jaar?

Zijn er over 20 jaar spookdorpen in Nederland? Kijken in de toekomst kan niet, maar een blik op Europa werpen kan wel. Daar zijn regio's die al decennia krimp meemaken. En daar staan gewoon leegstaande dorpen. En het zijn er niet een paar. Frankrijk, Spanje, Italië, Bulgarije, Hongarije... al deze landen kampen met tientallen tot honderden spookdorpen. Soms wordt er van alles gedaan om de bevolking weer te laten groeien, in Spanje bood de burgemeester nieuwe bewoners zelfs een baan aan. Maar meestal gebeurt het onvermijdelijke, het dorp wordt verlaten.

Voor mij reden genoeg om er een reis, een blog en serie publicaties aan te wijden. Enkele spookdorpen zijn 'herbestemd', maar de meeste zijn in feite 'nonbestemd'. De vraag is hoe dat uitpakt. Is het ene dorpje zijn dood, het ander dorpje zijn brood? Of nemen de spoken in die regio's alles over? Eerst maar kijken naar de mogelijkheden van herbestemming.

Herbestemming

Herbestemming heeft inmiddels, terecht, de volle aandacht in Nederland. En het is logisch ook voor de vele leegstaande dorpen open te staan voor herbestemming. Er zijn al interessante voorbeelden, en wat mij betreft komen er nog meer bij. Er is zoveel te ontdekken en te ondernemen!

Het Hongaarse Bedepuszta bijvoorbeeld, waar Nederlander Elroy Thummler één voor één huizen heeft opgekocht van zigeuners. Zigeuners die de huizen hadden gekraakt, nadat de oorspronkelijke bewoners waren vertrokken. Thummler knapt er huizen op, bouwt een camping en organiseert festivals. Om zo een plek te creëren waar artistiekelingen kunnen verblijven en creëren.

Dichterbij kennen we Ruigoord bij Amsterdam en Doel bij België, waar kunstenaars nieuw leven hebben proberen te blazen in een door oorspronkelijke bewoners verlaten dorp. Iets wat overigens bij Ruigoord beter is gelukt dan bij Doel, dat nog altijd met sloop wordt bedreigd.

In Frankrijk heeft de Nederlandse Marjorie Schreuder een gehucht gekocht en ontwikkeld tot een plek “voor bruiloften, dans, muziek, retraites, reunies, vakanties, workshops, yoga....” (bron: Ferme les Costes). Het Italiaanse Pentolina is door het Zwitsere Hapimag omgetoverd tot een luxe resort waar gasten kunnen genieten van “de moderne ambiance in de historische gebouwen, die ooit toebehoorden aan graaf Scroffa”. In Hongarije biedt een burgemeester zijn dorp te huur aan. In Spanje en Bulgarije bieden makelaars hele dorpen te koop aan.

Maar ook als je er niet de nacht kan doorbrengen, zijn spookdorpen interessante toeristische bestemmingen voor dagjesmensen. Enkele van de spookdorpen die ik deze zomer ga bezoeken, zijn voor dagjesmensen al interessante bestemmingen. Verder weg, in Japan, heeft een kunstenares het gemis aan mensen proberen op te vullen met lappen poppen. Zoiets zou in Europa ook een bezoekje waard zijn toch?

En dan zijn er nog talloze spookdorpen, idyllisch gelegen, die er om schreeuwen herontdekt te worden. Herontdekt en herontwikkeld. Voor avonturiers, toeristen en gepensioneerden. Als nieuwe verblijfsplek, als nieuwe woonplek. Maar ook als filmlocatie, militaire oefenlocatie of pretpark.

Nonbestemming

Toch ben ik ook benieuwd naar de plekken waar het niet tot herbestemming is gekomen. Plekken waarbij herbestemming niet zo een-twee-drie meer mogelijk is. Hoe is het zover gekomen dat die dorpen zijn leeggelopen? Zijn ze ontruimd of is er een andere overheidsprikkel geweest? Of zijn ze gewoon verlaten? Zijn de laatste bewoners gestorven?

Uiteraard bezoek ik ook dorpen die na oorlog, storm of overstroming zijn achtergelaten (zie bijvoorbeeld het artikel over Great Blasket Island) of actief ontruimd zijn om ruimte te maken voor industrie en natuur (Zie 'Bardowiek is niet meer' of 'Verdronken dorpen en verdwaalde torens'). Maar dorpen die zijn 'leeggelopen' en waar vervolgens al decennia geen nieuwe bestemming is gekomen, hebben mijn bijzondere interesse.

Is de leegloop van het ene dorp de redding van het andere? Is er gemeenschapsgeld gespaard dat nu aan betere doelen besteed kon worden? Is de geest uit het dorp verdwenen, maar wel in de regio gebleven in de vorm van werkgelegenheid, voorzieningen, jonge mensen die er blijven wonen? Of nemen de spoken het in die regio's alsnog dorpje voor dorpje over? Kan 'nonbestemming' iets waardevols opleveren, ook in Nederland?

Van spookdorpen in krimpregio's in Europa kunnen we leren. Zelfs als dorpen met noodingrepen in Nederland bewoond blijven, kunnen en moeten we naar het buitenland kijken voor lessen: welke betekenis hebben herbestemming en nonbestemming voor een plek en het gebied er omheen? Deze zomer ga ik op reis en op onderzoek en ik daag iedereen uit mee te denken en mee te beleven. Maar ga vooral zelf ook op verkenning uit. Op zoek naar de geest van een plek, of de spoken die zijn achtergebleven.

Erik Groenenboom houdt zich als 'aanjager' en 'plaatsmaker' bezig met fun en initiatief van onderaf, op 'onderbenutte' plekken. Zo gaf hij de afgelopen jaren met (laser)games en events invulling aan een lege fabriekshal in Amsterdam en een leegstaand kantoorpand in Diemen, maar werkte hij ook mee aan het project Zuidas en diverse andere ruimtelijke uitdagingen. Momenteel richt hij zich op zijn trip langs Europese 'Spookdorpen', de hele zomer te volgen op spookdorpen.nl, twitter: @spookdorpen en Facebook Facebook.com/spookdorpen.

Foto's: spookdorpen.nl