Beschermde gezichten gaan erop vooruit, dankzij de bewoners

Bewoners zijn vaak zeer begaan met hun historische leefomgeving. Ook hebben zij meestal goede ideeën hoe deze verbeterd kan worden. Die ideeën zouden het beste samen kunnen gaan met andere veranderingen die de gemeente op het oog heeft, zoals een veiligere verkeerssituatie en vergroening. Bovendien is hierbij het behoud van het bijzondere karakter van het gebied van groot belang. Dit is vooral een thema in beschermde stads- en dorpsgezichten. Nederland heeft 472 rijksbeschermde gezichten. Het gaat dan bijvoorbeeld om een binnenstad, een tuindorp, een terpdorp of een landgoed. De openbare ruimte is van groot belang in beschermde gezichten. Zichtlijnen, straatmeubilair, pleinen, grachten, kades, beplanting, bestrating en dergelijke zijn vaak bepalend voor het waardevolle karakter. Maar het is niet vanzelfsprekend dat dit karakter uit zichzelf behouden blijft.

Bewoners betrekken

Gemeenten moeten vaak bezuinigen op het beheer van de openbare ruimte. Daarnaast vraagt woningbouw om extra ruimte voor infrastructuur en parkeren. Vergroening om hittestress tegen te gaan en voorzieningen om wateroverlast aan te pakken of warmtenetten aan te leggen zijn eveneens van invloed op de openbare ruimte. Behalve dat dit alles een plek moet krijgen met oog voor het karakter van het beschermde gebied, is het ook de vraag hoe je hier bewoners bij betrekt. Regelmatig krijgt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed hier vragen van gemeenten over, want het is behoorlijk actueel. Vanwege de Omgevingswet en het Verdrag van Faro is bewonersparticipatie van belang. Netwerkorganisatie Platform31 verkende voor de Rijksdienst de mogelijkheden voor gemeenten die bewonersinitiatieven in de openbare ruimte ondersteunen. De verkenning ‘Geef bewoners de ruimte bij beschermd gezicht’ geeft hier meer inzicht in en bevat veel inspirerende en leerzame voorbeelden.

De Nieuwe Groenmarkt in het hart van beschermd stadsgezicht Haarlem is zo’n voorbeeld. De historie van het plein motiveerde de bewoners om zich gezamenlijk in te zetten voor de herinrichting van de openbare ruimte. Het van oudsher groene, stadse woonplein is een plek waar mensen samenkomen. Op dit moment is het plein nog versteend en ingericht op auto- en fietsverkeer. De gemeente zet in op het verbeteren van de verblijfskwaliteit en wil het plein vergroenen en er een klassieke middenlaan aanleggen voor voetgangers. Centraal doel is het herstellen van de identiteit van de Nieuwe Groenmarkt als plek van ontmoeting, waar je prettig kunt wonen en samenleven. De terug te brengen waterpomp wordt identiteitsdrager van het plein en er is meer aandacht voor de verbinding met de aanliggende straten.

Zorgen wegnemen

Na een door de gemeente georganiseerde bewonersbijeenkomst meldden bewoners zich om in co-creatie het plein opnieuw in te richten. Een buurtcomité wil samen met bewoners, ondernemers, gemeente, sociale instellingen en kerkbestuur werken aan het behoud en het versterken van de cultuurhistorische waarde van het plein en van het unieke mengsel van wonen, verblijven, werken en maatschappelijke zorg. De gemeente ondersteunt dit en zo zijn er verschillende activiteiten georganiseerd die op de geschiedenis van het plein en de toekomstige inrichting gericht zijn. Bewoners die hun historische omgeving ervaren, waarderen en begrijpen, dragen er sterker aan bij, blijkt uit dit voorbeeld. Gelijkwaardigheid, vertrouwen en kennisdeling namen zorgen weg en versterkten de kracht van het beschermde stadsgezicht. Dit kwam de kwaliteit van het definitieve ontwerp en de voortgang ten goede.

De verkenning betrekt ook andere praktijkvoorbeelden en lessen die daaruit te trekken zijn in verschillende beschermde gezichten en wederopbouwgebieden van nationaal belang. Onder andere in Leiden, Amersfoort, Rotterdam, Deventer, Arnhem, de Noordoostpolder en Noardeast-Fryslân. In die laatste gemeente is gebruikgemaakt van een bijzondere organisatievorm om er bewoners bij te betrekken. Vanwege leegloop en gebrekkig onderhoud lag er verval op de loer in de beschermde dorpsgezichten Holwerd, Ee, Metslawier en Paesens-Moddergat. De bewoners zagen het met lede ogen aan. Samen met de provincie Fryslân is er een dorpsontwikkelingsmaatschappij opgezet om de staat van de gebouwen en de openbare ruimte in vier gezichten een oppepper te geven. De maatschappij gaf de bewoners directe invloed op de plannen voor hun dorp en dit werkte goed. Daarna is dit ook in andere dorpen toegepast, maar daar was het geen succes vanwege gebrek aan draagvlak, financiering en de echte wil.

Het Friese voorbeeld laat wel zien dat de overheid met de juiste organisatie, kaders en condities bewonersbetrokkenheid kan bevorderen. In Leiden ging dit juist andersom. De singel rond het historische centrum maakt onderdeel uit van het beschermde stadsgezicht. Op initiatief van bewoners is er een aaneengesloten groene wandelroute langs gecreëerd. Hier zijn het de bewoners geweest die de gemeente gestimuleerd hebben zich in te zetten voor dit Singelpark. De gemeente ondersteunt en faciliteert het en ook de Hortus en Naturalis zijn betrokken. De meerwaarde voor de gehele binnenstad valt niet te onderschatten, dankzij de inzet van de bewoners.

Web aan initiatieven

Bewonersinitiatieven kunnen aanstekelijk werken, zoals in het beschermde stadsgezicht Spijkerkwartier in Arnhem. Wat begon als een bewonersinitiatief is inmiddels uitgegroeid tot een web aan initiatieven, buurtverenigingen en vrijwilligersorganisaties. Dit web draagt bij aan het verbeteren van de historische woonomgeving en een sterk gemeenschapsgevoel. De status van beschermd gezicht is een kans, omdat het de wijk een bijzonder verhaal geeft, wat bewoners kan verbinden. Door middel van de gemeentelijke wijkteams betrekt de gemeente de buurt er nog sterker bij. Al doen niet alle bewoners mee en is het ook zoeken naar de juiste balans tussen parkeren, vergroening en behoud van het karakter van het stadsgezicht.

In Amersfoort is de Ondernemersvereniging Binnenstad Amersfoort de katalysator. Deze vereniging is actief bezig met de inrichting van de openbare ruimte. Zij wil de binnenstad aantrekkelijker maken voor bezoekers en met groen meer verkoeling geven in hete zomers. Samen met Wageningen University & Research zijn er verschillende voorstellen ontwikkeld. Dat heeft de gemeente gestimuleerd om dit verder op te pakken voor de gehele binnenstad. Een belangrijke uitdaging bij vergroening is de balans tussen behoud en verandering van het beschermde stadsgezicht. Eigenlijk geldt dat voor alle transities. Energie, vervoer en water spelen ook een cruciale rol. Op dit moment loopt er daarom een proef om de Hof te vergroenen, het centrale plein van de binnenstad.

Meer betrokkenheid

De voorbeelden laten zien dat er altijd een wisselwerking is tussen de overheid, bewoners en anderen. Ieder heeft een eigen rol en vaak ook een eigen belang. Bewoners meer de ruimte geven leidt ook tot meer betrokkenheid bij het beschermde gezicht. Voor het gezicht is het wezenlijk dat dit alles in samenhang bekeken wordt. Gefundeerd in een goede analyse kunnen er zorgvuldig nieuwe ontwikkelingen in een gezicht plaatsvinden. Daarnaast kan een ontwikkeling de kwaliteit ervan verhogen, zoals de vergroening van straten en pleinen. Een beheerplan voor de openbare ruimte is bij uitstek een instrument om dit alles goed op elkaar af te stemmen.

In de verkenning staan tips voor de aanpak van de gemeente en informatie over organisatievormen en financiering van bewonersinitiatieven. Een stappenplan helpt gemeenten verder op weg. Dus in plaats van zelf het wiel uit te vinden kunnen gemeenten nu de stappen volgen en leren van voorbeelden uit andere gemeenten. En hopelijk inspireert en stimuleert de verkenning ook andere organisaties of bewonerscollectieven om zich actief in te zetten voor de openbare ruimte in beschermde gezichten.