De informele stad

Grootschalige, top-down georganiseerde stedenbouw en architectuur maken onvoldoende gebruik van de kennis van de bewoner, en laat onvoldoende ruimte voor creativiteit en innovatie, aldus Hamdi. Het is daarom noodzakelijk te bedenken dat de (her)ontwikkeling van een stedelijk gebied op welke schaal dan ook ten alle tijden bestaande processen in mindere of meerdere mate verstoord. Ontwerp op basis van lokale kennis daarom eerst het proces, en dan pas het product. Zoek hierin naar de oorzaak van de problematiek en bestrijd niet enkel de symptomen. Een goed ontwerp zal leiden tot zelfredzaamheid, de ultieme sleutel tot welvaart.

Wanneer architecten en planners bij elkaar komen worden wijken en steden ontworpen aan de hand van structuur en organisatie bedacht op de tekentafel. Aan de andere kant van het spectrum bevinden zich de zelforganiserende steden; de sloppenwijken. Als men naar deze wijken kijkt kan men zich afvragen, wat is hier publiek en wat is privaat?, wie is waar eigenaar van?, wat is hier de hoofdweg en hoe kom je naar je werk? of waar wordt gespeeld en waar wordt gewerkt? Maar ondanks dat deze sloppenwijken zich niet organiseren zoals wij het vanaf de tekentafel graag zien, bevinden zich ook in deze wijken waardevolle processen die gerespecteerd moeten worden om welvaart te kunnen brengen.

Door de toenemende groei van het aantal inwoners van de sloppenwijken is ingrijpen noodzakelijk om deze mensen een betere toekomst te bieden. Hoewel een dergelijk ingrijpen vaak de beste bedoelingen heeft, is het van belang te bedenken dat elke ingreep het bestaande proces in mindere of meerdere maten zal verstoren en al snel kan leiden tot ontruiming. Goedkope prefab huisjes bieden misschien beter onderdak, maar de klusjesboer om de hoek verliest er waarschijnlijk zijn baan door. Tussen de gemeenschappen die uit eigen bouw ontstaan in de sloppenwijken, en de gemeenschappen die op de tekentafel worden ontworpen zit dus nog een groot gat. We hebben een morele verplichting tot economische productiviteit, maar hoe kunnen we ingrijpen zonder waardevolle informele processen te verstoren? Juist door dit gat te bestuderen kunnen we leren hoe we met kleine ingrepen binnen bestaande stedelijke processen, nieuwe processen in gang kunnen zetten die tot welvaart kunnen leiden, zowel binnen de sloppenwijken als daarbuiten. Om dit gat te kunnen dichten gaf Nabeel Hambi een aantal strategische handreikingen;

Bekijk elke opdracht vanuit een breder perspectief

Wat zijn de schaal en het doel van de opgave? Hoe kan hier bijgedragen worden aan wereldwijde problemen zoals de klimaatsveranderingen, armoede, discriminatie, werkgelegenheid, veiligheid, voedseltekorten en het algemene verlies van identiteit van plekken? Zoek naar de primaire oorzaak van het probleem, bestrijd niet alleen de symptomen. Ga praktisch te werk, op een wijze die waarde aan de maatschappij toevoegt.

Wees bewust van het leven en de organisatie die bestaat op een plek

In elke gemeenschap hebben mensen hun weg gevonden om om te kunnen gaan met obstakels in het dagelijks leven. De gegeven omgeving wordt waar mogelijk aangepast aan de behoeften van de gebruiken, maar veelal past de gebruiker zich ook aan aan de beschikbare middelen in zijn omgeving. Beperking kunnen de context van een ontwerp vormen, maar kunnen ook onderdeel worden van een structuur van waaruit men kan gaan innoveren. Deze adaptiviteit van omgeving en gebruiker geeft optimalisatie en identiteit, ook wel the users art genoemd. Het is als ontwerper dus niet altijd noodzakelijk om alles tot in de puntjes vast te legen. Het vrijgeven ruimte voor optimalisatie creëert geeft ook een stukje mentaal eigendom.

Wees bewust van de aart van de interventie en de wijze waarop we te werk gaan

Niet alleen de geschoolde ontwerper is een expert, elk mens is een expert in de dingen die zich voordoen in zijn of haar dagelijks leven. Waar planning en stedenbouw zich richt op coherentie dreigt de kennis en kracht van de individu verloren te gaan. Als je iets groots wilt realiseren is handig klein te starten, daar waar het telt en katalyseert, en van daaruit cyclisch terug te redeneren. Ontwerp eerst het proces, en daarna pas het product. Zoek naar partners is dit proces die misschien in eerste instantie onlogisch lijken, maar vaak essentiële kennis bezitten.

Het is de verantwoordelijkheid van de ontwerper om ontwerpen te maken die kunnen voorzien, kansen mogelijk te maken, kunnen doorstaan en zich kunnen aanpassen. Niet alleen in de sloppenwijken, maar in elke stad. Een goed ontwerp stelt geen barrières, maar opent deuren. Een goed ontwerp nodigt uit tot innovatie en verandering. Een goed ontwerp brengt maatschappelijke ontwikkelingen in een opwaartse spiraal. Menselijk welzijn is immers net zo belangrijk voor economische groei, als groei is voor ons welzijn. Zo zou in de sloppenwijken niet de prioriteit moeten liggen bij het verbeteren van de huizen, maar bij het creëren van werkgelegenheid om zo de welvaart te stimuleren. Een architect kan hierin de schakel zijn tussen de dagelijkse kennis van de gebruiker, en professionele kennis op abstract niveau. De ultieme maatstok van succes is uiteindelijk de zelfredzaamheid van een maatschappij, of zoals Hamdi zei; ‘Enable people to provide for themselves’.

Over Nabeel Hamdi

Sinds Nabeel Hamdi zijn carrière als architect in 1968 startte werkte hij onder andere voor de Great London Councel en was hij professor Housing aan de Massachusetts Institute of Technology. Momenteel is hij Professor Emeritus in Housing and Urban Development aan de Oxford Brookes University. Nabeel Hamdi heeft vele van de grote ontwikkelingsorganisatie geadviseerd over de ontwikkeling van de sloppenwijken, en schreef in relatie hiertoe onder andere de boeken Small Change (Earthscan, 2004) en Housing Without Houses (IT Publications, 1995).