Gebiedsontwikkeling zonder grenzen

Netwerksturing en alliantievorming zijn belangrijk voor stedelijke gebiedsontwikkeling omdat er sprake is van een samengesteld vraagstuk. Dat geldt in twee opzichten: inhoudelijk en qua schaalniveau. Inhoudelijk zijn er verbindingen tussen bijvoorbeeld economische, sociale en mobiliteitsgerelateerde vragen. Daarnaast is sprake van interactie tussen diverse schaalniveaus: buurt, stad, regio en nationaal. Stedelijke gebiedsontwikkeling moet ook een bijdrage leveren aan uitdagingen op hogere schaalniveaus. Dat geldt voor ontwikkelingen in grote steden, maar ook voor projecten in middelgrote en kleine steden.

De huidige tijd vraagt dus om een intersectorale, multi-level aanpak. De overheid kan het niet meer alleen. De tijd dat overheden andere partijen eenmalig uitnodigden om een “gezamenlijke visie” te ontwikkelen ligt ook achter ons. Actoren hebben tegenwoordig hun eigen opvattingen over welke rol ze kunnen en willen spelen. Stedelijke ontwikkeling is het resultaat van het samenspel tussen deze actoren; zij bepalen in onderlinge samenhang wat er wel en niet van de grond komt. Ruimtelijke plannen zijn minder sturend. Besluiten komen tot stand volgens de principes van “complex system thinking”. Alleen een analyse van complexe systemen (bijvoorbeeld het in kaart brengen van belangen en een mogelijke oplossing) is niet toereikend want systemen passen zich continu aan.

Voor de toenemende behoefte aan netwerksturing ziet Teisman twee belangrijke oorzaken die met elkaar verband houden. We leven in een wereld waarin we door middel van arbeidsdeling een hogere productiviteit en daarmee een hogere welvaart realiseren. Deze hogere welvaart gaat gepaard met toenemende eisen aan de kwaliteit van onze leefomgeving. Een woningtekort los je niet simpelweg op door te bouwen omdat dit mogelijk conflicteert met andere belangen. Net zo min kun je files oplossen door wegen te bouwen. Dit verklaart waarom we tegenwoordig veel te maken hebben met samengestelde vraagstukken. Arbeidsdeling zorgt er daarbij voor dat we op allerlei manieren van elkaar afhankelijk zijn, via oneindig complexe relaties. Dat begon ooit met afspraken tussen de boer, de bakker en de slager, en is nu een wirwar van afhankelijkheden.

Netwerksturing wordt dus steeds belangrijker, maar dat betekent niet dat hiërarchische sturing verdwijnt. Integendeel: de grenzeloosheid van onze samenleving wekt steeds meer angst onder brede lagen van de bevolking. Zij wensen helderheid en duidelijkheid. En ze hebben behoefte aan “leiderschap”. Kijk maar naar Erdogan in Turkije en de keuze voor een Brexit. Deze roep om hiërarchische sturing zien we ook in gebiedsontwikkeling. Partijen proberen steeds vaker te komen tot zogeheten “package deals” (samengestelde oplossingen) waarbij ze verschillende baten tegen elkaar uitwisselen. Probleem is dat de achterban deze oplossingen vaak niet accepteert, met de eigen regels of richtlijnen in de hand. Er is dus sprake van voortdurende spanning tussen en netwerksturing en hiërarchische sturing. Tussen personen die direct betrokken zijn bij het sluiten van een packagedeal en hun achterban.

Netwerksturing in gebiedsontwikkeling stelt eisen aan de capaciteiten van actoren. Teisman vat dat samen in vier woorden: “grensontkennend denken en doen”. Organisatiegrenzen helpen weliswaar om vat te krijgen op de complexe realiteit, maar ze zijn in essentie kunstmatig. De uitdaging is om anderen over hun grenzen te trekken en zo grenzen opnieuw te definiëren. Voor zolang de nieuwe definitie houdbaar is. In deze complexe netwerksamenleving hebben mensen soms de neiging achterover te gaan zitten omdat ze denken er geen vat op te krijgen. Maar zo’n houding brengt je niet ver. Het is belangrijk om de eerste stap te zetten: een openingsbod te doen. Grote kans dat het bod niet wordt geaccepteerd, maar dat is niet erg. Je moet kunnen accepteren dat je uiteindelijk met iets anders thuiskomt dan waarvoor je op pad ging.

"Everything should be as simple as possible, but not simpler." - Albert Einstein

Grensontkennend denken is niet alleen belangrijk voor mensen in de praktijk van gebiedsontwikkeling, maar ook voor diegenen die zich er vanuit de wetenschap mee bezighouden. Teisman benadrukt hoe het belangrijk het is om samen te werken met economen zoals Frank van Oort. Nieuwe allianties vragen om geavanceerde methoden om de baten van investeringen in kaart te brengen. Met een traditionele MKBA kom je niet ver: die doet onvoldoende recht aan het samengestelde en dynamische karakter van stedelijke vraagstukken. Door inzichten uit de bestuurskunde te combineren met inzichten uit de economie kan de wetenschap een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van dergelijke methoden, en uiteindelijk ook aan draagvlak voor package deals.