Casus In de GO Zomertour vertellen experts en liefhebbers over bijzondere gebiedsontwikkelingen in het buitenland. In het achtste en laatste deel van de Zomertour-serie neemt expert culturele gebiedsontwikkeling Rinske Brand de Catalaanse hoofdstad Barcelona onder de loep. Meer in het bijzonder: de Fàbriques de Creació die interessante broedplaatsen vormen in de binnenstad.
Zonder florerende culturele plekken geen bloeiende steden. Broedplaatsen, culturele hotspots, cultuurhuizen, makersplaatsen en wijkpaleizen houden onze steden, wijken en buurten levendig. Ze zorgen ervoor dat steden en haar inwoners zich kunnen blijven ontwikkelen. Maar hoe realiseer je nu eigenlijk een succesvolle culturele plek? Vastgoedpartijen, cultuurmakers en gemeenten hebben behoefte aan nieuwe strategieën en aan innovatieve organisatie- en financieringsmodellen.
In de reeks Cultuur & GO van Rinske Brand staat steeds een gebiedsontwikkeling met culturele component centraal. Wat is de aanpak? Wat zijn succesfactoren en sleutelmomenten? Welke van hun lessen helpen antwoord te vinden op de vraag hoe we succesvolle culturele en creatieve plekken realiseren en exploiteren? Tijdens deze zomer kijkt Brand buiten de eigen grenzen als onderdeel van de GO Zomertour 2023. Na een eerder bezoek aan Ljubljana en Berlijn is nu Barcelona aan de beurt.
Barcelona bracht al aardig wat beroemde kunstenaars voort. De stad heeft dan ook een bijzondere band met haar kunstenaars en creatieven en dat geldt ook andersom. De grote betrokkenheid van kunstenaars en creatieven bij hun stad was een van de aanleidingen voor het stadsbestuur om een netwerk van creatieve hubs op te richten. Deze ‘Fàbriques de Creació’ bieden studio's en productiefaciliteiten voor kunstenaars en creatieven. Ze zijn gevestigd in voormalige fabrieksgebouwen, die in meer of mindere mate getransformeerd zijn. Hiermee kwam meteen ook een oplossing voor de vele leegstaande gebouwen in het hart van de stad. Het netwerk bestaat inmiddels uit 11 creatieve hubs, die verspreid liggen over de stad, elk met de focus op een specifieke kunstdiscipline.
De fabriek van Spanje
Om te begrijpen hoe de Fàbriques de Creació tot stand kwamen, moeten we de geschiedenis in. In de tweede helft van de 19de eeuw vormde Catalonië de spil van de Spaanse industriële revolutie. Catalonië werd, vanwege haar snelgroeiende textielproductie, gezien als de ‘fabriek’ van Spanje en Barcelona groeide uit tot een belangrijke politieke en economische stad. In deze tijd werd veel geld geïnvesteerd in nieuwe fabrieksgebouwen en dat trok weer een grote arbeidersbevolking aan. De arbeiders vestigden zich in nieuwe wijken buiten de stadsmuren, wat leidde tot een aanzienlijke uitbreiding van Barcelona.
Maar in de jaren zeventig van de vorige eeuw gebeurde in Barcelona wat zich in veel steden voltrok: de industriële activiteiten werden verplaatst naar buiten de stad en de fabrieksgebouwen kwamen leeg te staan en raakten vervolgens in verval.
De creatieve hubs zijn toevluchtsoorden voor experiment, discussie en creatief onderzoek
Tegelijkertijd heeft Barcelona altijd kunstenaars van verschillend pluimage aangetrokken. Veel van deze kunstenaars hebben ook – geheel in de traditie van de stad – een actieve rol gespeeld in de lokale gemeenschap. Zo groeiden verschillende ateliers en galeries van individuele kunstenaars in de loop der jaren uit tot ontmoetingsplaatsen en uitwisselingscentra. Hiermee waren de eerste broedplaatsen geboren. Dit hechte partnerschap tussen kunstenaars en de lokale gemeenschap inspireerde uiteindelijk het stadsbestuur in 2008 tot de oprichting van het Fàbriques de Creació-netwerk. Daarbij werd dus meteen een nieuwe bestemming werd gevonden voor de vele verlaten en vervallen fabrieksgebouwen. Una situación de ganar-ganar – win-win.
Gewilde plekken
Voor het Fàbriques de Creació-programma liet Barcelona zich inspireren door onder meer de ufaFabrik in Berlijn, de Cable Factory in Helsinki en de Friche la Belle de Mai in Marseille. Deze projecten ontstonden aan het einde van de vorige eeuw als onderdeel van Trans Europe Halles, een Europees netwerk van culturele centra die gevestigd zijn in voormalige fabrieksgebouwen (in Nederland zijn de Melkweg/Amsterdam en P60/Amstelveen lid). Deze leegstaande industriële gebouwen bleken namelijk, door hun omvang, uitermate geschikt voor allerlei kunstdisciplines. Met genoeg ruimte voor studio’s, hoog genoeg voor circusinstallaties, groot genoeg voor tentoonstellingszalen, podia en alle technische voorzieningen.
‘Hangar’ door Rinske Brand (bron: Rinske Brand)
Maar afgezien van de fysieke kenmerken van de opgeknapte oude fabrieksgebouwen, zijn dit soort creatieve hubs ook erg gewilde plekken voor kunstenaars. Het zijn toevluchtsoorden voor experiment, discussie en creatief onderzoek. En juist door die vraag naar dit soort speciale ruimtes voor kunstenaars besloot de gemeenteraad van Barcelona de Fàbriques de Creació op te richten. Men sloeg twee vliegen in één klap: een actief cultuur- en atelierbeleid voor de stad en tegelijkertijd de kans om het industriële erfgoed nieuw leven in te blazen.
Steun voor de makers
Het opzetten van het netwerk werd belegd bij een gemeentelijke organisatie. Het werd gezien als een netwerk van gemeentelijke faciliteiten. Dit netwerk omvatte bestaande ruimtes die al door kunstenaarsgroepen worden gebruikt, maar ook nieuwe faciliteiten, die zouden worden gebruikt door verschillende kunstorganisaties.
Het hoofddoel van al deze centra is om makers te ondersteunen. Dit kan bestaan uit financiële hulp of andere middelen die nodig zijn om kunstprojecten tot leven te brengen. Ze nodigen kunstenaars uit om voorstellen in te dienen en bieden beurzen en zelfs de mogelijkheid om in de centra te verblijven. Daarnaast biedt een aantal van deze centra publieksactiviteiten: trainingen, cursussen, workshops en verschillende activiteiten voor mensen die geïnteresseerd zijn in kunst.
‘La Escocesa’ door Rinske Brand (bron: Rinske Brand)
Een ander interessant aspect is hun link met hun directe omgeving en de lokale gemeenschap. Kunstenaars werken samen aan gemeenschapsprojecten of zijn betrokken bij de cultuurverenigingen in de buurt.
Publieke en private steun
De Fàbriques de Creació worden gefinancierd met publieke steun, maar ook uit private middelen. Het stadsbestuur garandeert het voortbestaan van de broedplaatsen met een subsidie. Daarnaast werkt elke Fàbrique samen met eigen sponsoren, particuliere organisaties en culturele instellingen.
In 2017 besloot de gemeenteraad van Barcelona jaarlijks nog eens een miljoen euro extra (bovenop de twee miljoen euro op jaarbasis) in deze hubs te investeren. Hierbij werd ook bepaald dat creatieve hubs in privébezit alsmede hubs in het stedelijk gebied rondom Barcelona toegelaten zouden kunnen worden tot het netwerk. In 2018 ging een open call uit. Privé-initiatieven die deel wilden gaan uitmaken van het netwerk konden op dat moment een subsidieaanvraag indienen.
Een levendig netwerk van creatieve hubs gevestigd in voorheen leegstaande en vervallen gebouwen in het hart van de stad
Ook werd in die tijd het beheer van deze hubs aangepast. Vanaf 2018 gebeurt dit op basis van meerjarige programmacontracten “waarin doelstellingen en prioriteiten worden vastgelegd,” zodat er “een verbintenis op middellange termijn” zal ontstaan. Kortom, het beheer van de hubs wordt tegenwoordig in een tender uitgezet. Aanleiding voor deze aanpassing in het systeem was de wens van het stadsbestuur om “samenhang te brengen in het systeem van creatieve fabrieken in Barcelona” en om “een gemeenschappelijk bestuursmodel” op te zetten om “de resultaten van de hubs te kunnen evalueren”.
Ook woonruimte
Inmiddels kent het netwerk 11 centra verspreid over zeven wijken van de stad, met een totale oppervlakte van 30.000 vierkante meter. Een van deze hubs is Hangar in de wijk Poblenou. Deze broedplaats is sinds 1997 gevestigd in gebouwen van de Can Ricart, een oud textielbedrijf dat dateert uit 1853. Hangar biedt werkruimte en faciliteiten voor beeldend kunstenaars, ontwerpers en creatieven die werken op het snijvlak van kunst, wetenschap en technologie.
Maar sommige Fabriques gaan verder dan alleen het bieden van werkplekken voor kunstenaars. Fabra i Coats omvat 46 huurappartementen, waarvan er vijf geoormerkt zijn als Artist in Residence-atelierwoningen. Deze appartementen zijn bedoeld voor makers en kunstenaars van over de hele wereld die een periode in Barcelona willen doorbrengen om te werken in een van de Fàbriques de Creació.
‘Fabra Coats’ door Rinske Brand (bron: Rinske Brand)
Conclusie van deze trip: het stadsbestuur van Barcelona heeft met deze transformatie van oude industriële panden naar creatieve hubs twee vliegen in één klap geslagen. Een levendig netwerk van creatieve hubs gevestigd in voorheen leegstaande en vervallen gebouwen in het hart van de stad. Een schot in de roos? Of draagt het stadsbestuur hiermee zelf bij – bedoeld dan wel onbedoeld - aan de gentrificatie in de stad, aangezien de vestiging van kunstenaars meestal de eerste stap is in dat proces van upgrading? En doet een gemeente er goed aan om het netwerk aan creatieve hubs zo stevig in eigen hand te houden of is er meer te zeggen voor het creëren van ruimte voor individueel ondernemerschap? Op deze vragen vond ik nog (geen) antwoord tijdens mijn bezoek aan Barça en daarom ben ik erg benieuwd naar jullie kijk op deze zaak. Reacties zijn welkom!
Cover: ‘GO-Zomertour_2023’ door Gebiedsontwikkeling.nu (bron: Shutterstock)
Door Rinske Brand
Rinske Brand houdt zich bezig met de menselijke kant van gebiedsontwikkeling, is expert cultuurgedreven gebiedsontwikkeling en oprichter van BRAND The Urban Agency
