Casus Vorige maand vertelde René Monnikhof over de lessen die gebiedsontwikkelaars uit de Friese casus Greidhoeke Plus mee kunnen nemen over de combinatie van een bottom-up georiënteerde aanpak en samenwerkende overheden. In dit tweede deel vertelt hij over de ‘tussenruimte’ die in zo’n samenwerkingsverband ontstaat, juist in een tijd waarin samenwerking door de Omgevingswet nog meer centraal komt te staan.
De bottom-up georiënteerde aanpak – waarbij initiatieven door de maatschappij zelf worden ontwikkeld – heeft zijn waarde in gebiedsontwikkeling al ruimschoots bewezen. Maar wat zijn de consequenties als overheidspartijen vervolgens als één overheid willen functioneren, aan de andere kant van de tafel? Uit de ervaringen binnen de Friese casus Greidhoeke Plus met deze situatie zijn diverse lessen te trekken.
Creëer bijvoorbeeld als gebiedsontwikkelaar ‘uitleenambtenaren’: ambtenaren die tijdelijk, geheel of parttime, worden uitgeleend aan maatschappelijk initiatieven om deze verder te helpen met hun kennis en vaardigheden. Regel ook de samenwerking aan de achterkant en gooi geen botsende culturen op een hoop. En zorg ervoor dat de samenwerkende overheden ook een gezamenlijk gezicht naar buiten creëren.
Tussen systeemwereld en leefwereld
De filosoof Habermas maakte onderscheid tussen de ‘systeemwereld’ en de ‘leefwereld’. De systeemwereld bestaat uit het geheel aan instellingen en structuren op gebieden als economie, wetenschap, overheid, gezondheidszorg enzovoorts. De leefwereld is de plek van dagelijkse ervaringen, waarin mensen met elkaar omgaan. Volgens Habermas had de systeemwereld de neiging de leefwereld haar werkwijze, opvattingen en taalgebruik op te dringen. In de decennia daarna kwam een tegengestelde probleemstelling op: de systeemwereld en leefwereld zouden juist steeds verder uit elkaar drijven. Daardoor passen de logica, werkwijze en normen van de systeemwereld niet (goed meer bij die leefwereld. En daardoor kan de systeemwereld, die is bedoeld om het leven van personen in de leefwereld te verbeteren, dat niet of onvoldoende (meer) doen.
De scheidslijn tussen de twee werelden is niet absoluut. Allerlei mengvormen spelen zich af in een ‘tussenruimte’ tussen beide werelden, maar ook tussen diverse overheden. Greidhoeke Plus is een voorbeeld van zo’n tussenruimte.
Initiatiefnemers waarderen de hulp van de overheid bij het maken van een streefbeeld, het inhoudelijk vormgeven van de projecten en advies bij het projectmanagement
Greidhoeke Plus is voortgekomen uit iets wat op zich al een soort tussenruimte is: de dagelijkse leefwereld van ambtenaren in hun systeemwereld. Het begon als een informeel overleg om de dagelijkse werkzaamheden in (meerdere overheden binnen) die systeemwereld beter af te stemmen en van elkaar te leren. Daaruit kwam een nieuw stukje systeemwereld voort. Greidhoeke Plus werd een interbestuurlijke samenwerking, met een wekelijks ambtelijk overleg en halfjaarlijkse directeuren- en bestuurlijke overleggen.
Echter, het nieuwe stuk systeemwereld is ‘light’, informeel ingericht en wordt daarmee meer tussenruimte dan echt systeemwereld. Er zijn geen formele afspraken en een gezamenlijke missie, visie en doelen zijn opgesteld maar nooit vastgesteld. Menskracht wordt vanuit de diverse partijen om niet ingebracht en niet verrekend. De samenwerking in Greidhoeke Plus wordt meer bepaald door dagelijkse praktische afspraken en onderling vertrouwen dan dat deze heel formeel is vastgelegd.
Hulp en botsingen
Meestal wordt de verhouding tussen systeemwereld en leefwereld als problematisch gezien. Maar in Greidhoeke Plus zien we ook kwaliteiten van de systeemwereld die gunstig uitwerken voor de leefwereld. Initiatiefnemers waarderen de hulp van de samenwerkende overheden bij het maken van een streefbeeld, het inhoudelijk vormgeven van de projecten en advies bij het projectmanagement. De toegang tot nieuwe netwerken is waardevol. Ook de bredere blik die de overheid meebrengt wordt gewaardeerd: zo kijken bijvoorbeeld partijen met een agrarische achtergrond daardoor verder dan alleen landbouw. De positieve ervaringen in Greidhoeke Plus brengen in herinnering waarom de systeemwereld ooit is ontstaan: initiatiefnemers geven aan zelf niet genoeg organisatiekracht te hebben om complexe projecten vorm te geven en te draaien. Ze waarderen de hulp van het systeem daarbij.
Botsingen tussen systeem- en leefwereld zijn er evenwel ook. De initiatiefnemers vonden de doorlooptijd van processen voor bijvoorbeeld toekenning van subsidies lang. Dat viel samen met een periode van hoge inflatie, waardoor de kosten gedurende die doorlooptijd snel opliepen. Maar de regelingen staan niet toe dat bedragen die initiatiefnemers veel eerder in hun aanvragen hebben opgevoerd na indiening worden aangepast aan de gestegen kosten. Hier doet de logica van de systeemwereld pijn in de leefwereld. Een ander voorbeeld is dat het subsidiegeld deels achteraf kwam, omdat dat nu eenmaal zo vastgelegd was in de formele regelingen. Dat was voor sommige organisaties/initiatieven een probleem, omdat ze niet de middelen hadden om de benodigde gelden voor te schieten, of als vrijwilligers een aanzienlijk risico moesten nemen.
Bij een van de initiatieven hadden de betrokken vrijwilligers problemen met het uurtarief van de inhuur voor ondersteuning van het initiatief. Hoewel in overheidsland een gangbaar tarief, werd dat door de vrijwilligers als exorbitant ervaren en gevonden. Men vond dat het een te groot deel opsoupeerde van het budget. Dan ‘deed men het liever zelf’.
Soms op achterstand
De bovenstaande voorbeelden zijn niet per se te wijten aan Greidhoeke Plus, maar hangen samen met de procedures en wetgeving van de achterliggende overheden. Vaak wordt geprobeerd die te verminderen of op te lossen door tussenruimte te creëren. Zo ging Greidhoeke Plus in overleg met het Waddenfonds, dat werkt met gedeeltelijke financiering achteraf, om afspraken te maken die het effect voor initiatiefnemers (zoals tekorten op hun begroting) verminderden.
Greidhoeke Plus laat zien dat ervaringen vanuit de leefwereld kunnen helpen om de systeemwereld te herontwerpen
Het behoren tot de tussenruimte zette Greidhoeke Plus soms op achterstand in de systeemwereld. Als tussenruimte heeft Greidhoeke Plus geen eigen juristen of financiële specialisten in huis. Het moet daarvoor aankloppen bij de deelnemende overheden en belandt daarbij soms achteraan in de rij. Daar staat tegenover dat het verblijf in de tussenruimte de ambtenaren in Greidhoeke Plus letterlijk veel dichter op de leefwereld brengt. Ze brengen veel tijd door met initiatiefnemers, leren hen en hun projecten kennen. Daardoor is ook meer kennis aanwezig van de omgeving en problemen die spelen. Ook collega’s van de organisaties die zich nog geheel in de systeemwereld bevinden, profiteren van de warme contacten en ingangen die in de tussenwereld zijn gecreëerd.
Geleerde lessen
Er is een aantal lessen te trekken uit de ervaringen van Greidhoeke Plus als tussenruimte:
Creëer tussenruimtes
Het creëren van Greidhoeke Plus als een tussenruimte met meer vrijheden heeft nadelen, maar ook duidelijke voordelen. Het werd mogelijk flexibel aan te haken bij kansen als de Regio Deals, om de inhoudelijke focus te verbreden en om ambtenaren veel dichter bij initiatiefnemers te laten functioneren. Door als overheden in een regio als informele tussenruimte samen te werken, kunnen de verschillende niveaus elkaar ontmoeten en wordt gewerkt op een manier die niet mogelijk is bij de afzonderlijke overheden.
Gebruik ook in de tussenruimte de meerwaarde van de systeemwereld
Greidhoeke Plus demonstreert dat de systeemwereld daadwerkelijk iets te bieden heeft aan de leefwereld. Dan gaat het om als zaken als organisatievermogen, kennis, netwerken en een bredere blik. De initiatiefnemers wilden meer hiervan en juist minder systeemwereld als het gaat om procedures, verantwoording, regels en tijdsbeslag. Breng daarom met de initiatiefnemers in kaart welke vormen van de systeemwereld hen kunnen helpen en maak daar afspraken over.
Herontwerp de systeemwereld vanuit de leefwereld
Greidhoeke Plus laat zien dat ervaringen vanuit de leefwereld kunnen helpen om de systeemwereld te herontwerpen. Voorbeelden zijn: meer integrale, flexibeler budgetten, het versimpelen van de verantwoordingseisen, het standaardiseren en vereenvoudigen van formats en niet alles vooraf in strakke criteria vastleggen. Daarnaast biedt Greidhoeke Plus voorbeelden van het slaan van bruggen tussen de systeem- en leefwereld. Ambtenaren hielpen de initiatiefnemers de systeemlogica in hun projecten op te schrijven. Ze functioneerden als tolk en gids tussen systeem- en leefwereld, als misverstanden ontstonden of de weg moest worden gewezen. Wat ook goed werkte, was de aanwezigheid van ‘halfbloeden’: in meerdere initiatieven waren personen aanwezig die als (voormalig) ambtenaar, politicus of wethouder het systeem begrepen en binnen de initiatieven zelf als tolk en gids konden functioneren.
Ondersteun de tussenruimte
In de tussenruimte is meer mogelijk dan daarbuiten, omdat zij die er aanwezig zijn bereid zijn wat in te schikken en afstand te doen van eigen wensen, procedures en dergelijke. Maar om goed te kunnen functioneren, heeft die tussenruimte wel steun nodig van de systeemwereld. Bijvoorbeeld afspraken om een plekje voor in de rij te krijgen als juridische of financiële ondersteuning nodig is voor de buitenwereld of om vrijstelling van procedures. Het gaat misschien wel het meest om ruimte ín de systeemwereld zelf: collega’s binnen de systeemwereld die flexibel en creatief meedenken over oplossingen als procedures en regels niet zo werken als ze bedoeld zijn.
Laat tussenruimtes zich organisch ontwikkelen
Om tussenruimtes effectief te laten zijn, moeten ze mee veranderen met het vraagstuk en de betrokken partijen. Als de tussenruimte net zo strak wordt geregeld als de systeemwereld gaat veel energie verloren in debatten over bevoegdheden en verantwoordelijkheden en groeit de weerstand. Geef daarom de tussenruimte niet als een organisatie vorm, maar als een zo praktisch mogelijke samenwerking waar periodiek vragen worden gesteld als ‘Waarom bestaan we?’ of ‘Wat is onze rol?’ Greidhoeke Plus laat zien dat dit mogelijk is en mooie inhoudelijke resultaten kan opleveren.
Wilt u reageren op dit artikel of een gastbijdrage voor Gebiedsontwikkeling.nu schrijven over een ander onderwerp? Bekijk dan hier de mogelijkheden.
Cover: ‘Elfstedentocht, Friesland’ door Steve Photography (bron: shutterstock)
Door René Monnikhof
Zelfstandig adviseur
