Met dit boek lijken gezonde, toekomstbestendige steden binnen handbereik

Vele stedenbouwers zullen Vincent Luyendijk kennen van zijn actieve LinkedIn-aanwezigheid: bijna dagelijks post hij inspirerende, vooruitstrevende voorbeelden van over de hele wereld op het gebied van toekomstbestendig en leefbaar ruimtelijk ontwerp. Voor wie niet genoeg kan krijgen van deze markante voorbeelden, bundelde Luyendijk ze in zijn nieuwe boek De Fijne Stad. In een tijd waarin de menselijkheid in de wereld ver te zoeken is en ook de woningmarkt voor grote uitdagingen staat, neemt dit boek ons mee naar een oase van optimisme door te laten zien hoe het wél kan.

Daarmee treedt Luyendijk in de voetsporen van architecten en schrijvers als David Sim (Soft City), Carlos Moreno (The 15-Minute City), Jan Gehl (Cities for People) en Charles Montgomery (Happy City). Alleen dan met een Nederlands sausje. Luyendijk haalt honderden voorbeelden aan van ruimtelijke ingrepen die volgens hem bijdragen aan een ‘fijne stad’: een gezonde, toekomstbestendige leefomgeving waarin rekening wordt gehouden met bereikbaarheid, bewegen, groen, klimaatadaptatie en leefbaarheid. Ieder van deze thema’s krijgt een eigen hoofdstuk. In elk hoofdstuk geven onder andere ruimtelijke experts hun lessen uit de praktijk mee, worden cijfers gepresenteerd, de meest vooruitstrevende voorbeelden genoemd en wordt ingezoomd op een stad als casus. Daarmee is het boek vooral een naslagwerk en een stedelijke encyclopedie, met vele voorbeelden uit ons eigen land, maar ook daarbuiten.

Autoluw

De voorbeelden worden dan wel op basis van thema’s in het boek genoemd, de overlap is groot. En dat hoort natuurlijk zo; gezonde en leefbare buurten vragen om een integrale aanpak waarbij vergroening van straten ook het autoverkeer beperkt en klimaatadaptatie ook zorgt voor meer leefbaarheid op straat. Terugkerende thema’s zijn dan ook het weren van auto’s voor meer activiteit op straat, ruimte maken voor voldoende groen dat aanmoedigt om te bewegen en te ontmoeten en bewoners betrekken bij de ruimtelijke ingrepen die plaatsvinden.

Voorbeelden variëren van autoloze zondagen in het Colombiaanse Bogotá tot de vergroening van het stadscentrum in Alkmaar. Van hoe de stad Billund de kinderhoofdstad van Denemarken werd tot het prachtige voorbeeld van Tuinstraten in Antwerpen waar water beter wordt vastgehouden. En van wat het leukste fietspad van Nederland in Apeldoorn zo speciaal maakt tot het stedelijke beleid van de Zweedse stad Umeå gericht op jonge vrouwen (waarover Gebiedsontwikkeling.nu onlangs ook schreef.)

Het aantal voorbeelden is overrompelend groot; elke pagina maakt nieuwsgierig. Wel springen enkele voorbeelden eruit. Bijvoorbeeld een slim gekozen ‘voor-en-na’ foto van de Catherijnesingel in Utrecht, waar sinds 2020 een drukke autoweg plaatsgemaakt heeft voor het herstel van de historische gracht. Of het inmiddels bekende model van de Vallastaden-buurt in Linköping, Zweden. Hier werd in vijf jaar een wijk van 1000 woningen gebouwd waarbij ruim veertig kleine kavels door verschillende architecten werden ontworpen en zo een zeer gevarieerd landschap ontstond. Dit voorbeeld tikt eigenlijk alle vinkjes af op het gebied van (sociale) duurzaamheid. Maar ook kleinere interventies worden besproken, zoals het project Bosk in Leeuwarden waarbij 1200 verplaatsbare bomen door honderden vrijwilligers door de stad werden getild om de meerwaarde van groene straten te laten beleven.

Wat opvalt is, naast de voorbeelden uit eigen land, de overvloed aan voorbeelden uit Scandinavië – niet geheel onverwacht natuurlijk. Nog meer uitgezoomd valt op dat naast enkele voorbeelden uit Zuid-Amerika, Australië en een enkel voorbeeld uit Azië, de voorbeelden voornamelijk uit Europa of de VS stammen. Dit roept een bepaalde nieuwsgierigheid op: welke tradities van klimaatadaptatie, vergroening of leefbaarheid bestaan er buiten de Westerse context? En is het concept van een fijne stad iets universeels of ook gezien door een culturele bril?

Fijne stadmakers

Als prettige ankerpunten in het boek krijgen we handvatten aangereikt door experts, dan wel de popsterren van de toekomstgerichte stedenbouw zoals Marco te Brömmelstroet, Marian Stuiver en Wouter Veldhuis. Zij stellen vragen bij bestaande praktijken, zoals de vraag waarom het autoverkeer altijd nog een leidende rol in het straatbeeld heeft en beschrijven het pad vooruit. In plaats van eindeloos plannen juist ruimte laten, bijvoorbeeld. Ook komt per hoofdstuk een ‘fijne stadmaker’ aan het woord die diens werkpraktijk beschrijft, zoals gebiedsontwikkelaar Carolien Vlaar die gezondheid en eigenaarschap in de Utrechtse wijk Cartesius integreert, of planoloog José Besselink die groene loop- en fietsroutes in Rotterdam realiseert. De nadruk op het stadmaken samen met bewoners is opvallend, tevens de afwezigheid van de bewonersstem in het rijtje experts.

Uiteraard is het boek bedoeld om stippen op de horizon te zetten. Om door middel van succesvolle casussen te laten zien dat het wel kan. Tegelijkertijd roepen deze prachtige voorbeelden de vraag op hoe het wel kan, welke stappen er gezet moeten worden om tot die vooruitstrevende voorbeelden te komen en welke obstakels weggenomen moeten worden. Op enkele plekken in het boek krijgen we een tipje van de sluier, maar voornamelijk blijft het bij het benoemen van voorbeelden. Zo krijgt de lezer bij het bespreken van de bekende Superblocks in Barcelona een duidelijk kritiek voorgeschoteld: ze zouden mogelijk de verkeersdruk elders versterken en gentrificatie in de hand werken. Deze aandacht voor frictie zou elders in het boek ook meer aandacht mogen krijgen. Want het beter begrijpen van de uitdagingen vergroot de kans op slagen wanneer het voorbeeld elders geïmplementeerd wordt.

En op dezelfde noot: hoe zouden de eetbare woonwijk Rijnvliet, ’s werelds meest gastvrije atletiekbaan in Odense of een fietsvriendelijke Lyon eruitzien met hondenweer? Op de gekozen foto’s zien we stuk voor stuk een strakblauwe lucht met zonovergoten landschappen en gebouwen. Maar de realiteit, vooral in West-Europa en Scandinavië, is zoals we weten anders.

Positief benaderen

Het boek biedt voor ieder wat wils. Voor de professional die aan de slag wil, zijn er voldoende voorbeelden met betrokken professionals beschreven, zodat die lezer verder op onderzoek uit kan. Voor een nieuwkomer in de stedenbouw zijn er talloze voorbeelden die verwondering oproepen en laten zien dat de huidige ontwerptradities of beleidskeuzes ook anders kunnen. Juist door het positieve te benadrukken, kan dit boek bijdragen aan een nieuwe realiteit, gedreven door menselijke waarden, die vervolgens de norm wordt.