Nieuw handboek om strategisch te kunnen sturen in een veranderende stad

“Dit is niet het zoveelste theoretische boek over de fysieke herinrichting of de sociale, economische en ecologische aspecten van stedelijke transformatie. Het is een handboek met de geleerde lessen uit onze inmiddels achtjarige stedelijke transformatie praktijk.” Zo wordt het handboek Stedelijke Gebiedstransformatie, dat vorige maand verscheen, geïntroduceerd. De auteurs willen met het boek de professionals ondersteunen die in de Nederlandse steden aan de slag moeten met de gebieden die niet meer voldoen aan de huidige maatstaven. De plekken moeten ruimte maken voor wonen, werken en leven, maar die zijn daar niet (meer) geschikt voor. In dat proces moet ook nog eens rekening worden gehouden met een veelheid aan partijen, belangen en emoties – en het liefst is de transformatie morgen klaar.

Als medeauteur van het handboek zocht Saskia Beer naar een manier om deze professionals op weg te helpen met het bedenken van een effectieve aanpak, zodat ze niet zelf het wiel hoeven uit te vinden. Naast haar werk in de stedelijke praktijk is Beer onder andere ook verantwoordelijk voor de ontwikkeling en coördinatie van een nieuwe leergang ‘Stedelijke Gebiedstransformatie voor professionals’. Het handboek is tot stand gekomen in het kader van de ontwikkeling van deze leergang, die momenteel als keuzemodule wordt aangeboden in het programma van de Master City Developer (MCD) en is ontwikkeld in opdracht van het programma Stedelijke Transformatie.

Wanneer dachten jullie: dit handboek moet er echt komen?

Beer: “Er was niet één moment waarop we dachten: oeh, nu is dit boek nodig. Dat inzicht is gaandeweg ontstaan, ook gedurende de eerste jaren van de leergang. Het denken over stedelijke transformatie ontwikkelt zich zo snel dat we er een breder verhaal over wilden neerzetten. Hoe stuur je strategisch op stedelijke transformatie? Dat bredere verhaal is nodig omdat het een opgave is waar steeds meer professionals tegenaan lopen. Ook professionals die al wel heel veel ervaring hebben met gebiedsontwikkelingen. Die worden dan ineens met een transformatieopgave geconfronteerd en merken dat er iets anders wordt gevraagd. Met de toolbox die ze hadden, konden ze ineens onvoldoende uit de voeten.”

“En natuurlijk zijn er dan voorbeelden van succesvolle casussen en kan je die succesverhalen bestuderen. Maar wij merkten dat er ook behoefte was aan kennis over de onderliggende sturingsmechanismen zodat je zo'n opgave ook strategisch kan aanpakken. Vanuit die gedachte hebben we destijds ook de leergang Stedelijke Transformatie ontwikkeld. Daar hadden we literatuur bij nodig. En bij het opstellen zagen we in hoe in zo’n transformatie alle verschillende aspecten op elkaar inhaken: hoe je de ontwikkeling organiseert, financiert en plant. Wat kan je doen als je in zo'n ingewikkeld krachtenveld zit, bijvoorbeeld door versnipperd eigendom? Die opgaven wilden we bewuster en integraler neerzetten, maar wel vanuit de strategische sturingsopgave. Zo zijn we gaan schrijven.”

De leergang loopt inmiddels al een aantal jaren. Hoe heeft het handboek zich in die jaren ontwikkeld tot de publicatie die nu is verschenen?

“Het werd voor professionals door de jaren heen steeds duidelijker dat ze de juiste kennis niet hadden. De publicatie is twee keer getest in de leergang. En de eerdere versies werden ook al als zeer waardevol ervaren, ook omdat de basis van het boek zo breed is. We hebben gemerkt dat het boek daardoor voor alle professionals in gebiedstransformaties interessant is. Ontwikkelaars, ontwerpers, adviseurs, medewerkers van woningcorporaties, ambtenaren. We zien al jaren dat transformatie een urgente opgave wordt. Ik merk in de praktijk en tijdens de MCD-module bij gemeenten, ontwikkelaars en alle andere partijen dat de diepere inzichten vaak nog ontbreken over wat zo’n transformatie anders maakt. Wat betekent het om in een bestaand krachtenveld verandering te willen brengen terwijl je vaak niet alle grond hebt? Je hebt dan veel minder directe sturing op het eindbeeld, daar zitten veel meer afhankelijkheden en onzekerheden in dan in andere gebiedsontwikkelingen. Dit bewustzijn en het overzicht op wat je in dit soort opgaven en krachtenvelden wel en niet kunt doen ontbreken vaak. Ik denk dat in die zin de urgentie van een boek als dit steeds groter werd.”

“Het is logisch dat die kennis er niet is, omdat de opgaven in gebiedsontwikkeling de afgelopen jaren zijn veranderd. Je moet meer samendoen en je wilt en kunt zeker in grote gebieden de risico's niet meer allemaal op jouw eigen schouders laten rusten, ook financieel. Je hebt te maken met veel meer afhankelijkheden en onzekerheden. Je kunt een gebiedstransformatie niet vanuit lineair projectmanagement aanvliegen, het is veel meer een incrementele en ook adaptieve procesaanpak. Dat je dan ineens andere kennis nodig hebt, is helemaal niet raar. Het is natuurlijk ook niet dat je als professional een aantal jaren niet hebt opgelet.”

“De toolbox die je had en die altijd voldoende gevuld was, was ineens niet meer voldoende. Je ziet nog weleens dat er toch nog volgens de oude patronen wordt gehandeld. Dat je als overheid denkt dat je toch vanaf het begin invloed op het eindbeeld kan hebben of dat je daar toch lineair in fasen naar toe kan werken. Of dat je met een klein clubje partijen een samenwerking op kan zetten om het overzichtelijk te houden, terwijl er in werkelijkheid veel meer actoren in een gebied zitten die van invloed zijn. Maar dan zien we in de module die aha-momenten bij deelnemers. Zij werken in de module aan hun eigen casus en zien als ze met dit boek werken: aha, daarom werkt het niet. En zo kan het mogelijk wel.”

Wat waren de afgelopen jaren van die aha-momenten?

“Een van de belangrijkste aha-momenten is dat stedelijke transformatie heel vaak echt een netwerkopgave is. Je organiseert niet alleen meer participatie om draagplak voor je plan te creëren. Je kan het plan zonder draagvlak überhaupt niet uitvoeren, omdat er vaak zo veel eigenaren zijn. De onderlinge afhankelijkheden zijn heel groot dat je dat contact echt goed moet organiseren. Er moet doorlopende samenwerking zijn. Een andere is het belang van de bestaande situatie. Die wordt vaak als belemmering gezien, iets dat in de weg zit van jouw toekomstige plannen. Terwijl in die bestaande situaties vaak haakjes zitten, bijvoorbeeld belangen van bepaalde partijen die al aanwezig zijn, waar je de lange termijndoelen van de transformatie aan kunt vastknopen en zo de transformatie echt in beweging kunt zetten.”

“Een concreet voorbeeld uit de laatste editie van de module. Een deelnemer, ambtenaar van de gemeente, zocht naar een manier om de ‘eigen’ transformatie in gang te krijgen. De gemeente had grote doelen op het gebied van woningbouw en wilde daartoe de openbare ruimte opwaarderen. Echter, die doelen leefden nog minder bij de andere partijen in het gebied, veelal bedrijfseigenaren. Die moesten nog in beweging komen. Die waren niet geïnteresseerd in woningbouw, maar waren bezig met hele andere dingen, bijvoorbeeld de sociale veiligheid in het gebied met name in de avond. Uiteindelijk besefte hij: als ik het verlevendigen van de openbare ruimte nou niet aan woningbouw koppel, zoals normaal gesproken, maar aan die sociale veiligheid. Dan kan ik partijen wel activeren, verder gaan en investeringen losmaken. En daar dan weer op voortbouwen richting de grote toekomstdoelen.”

Wat hoop je dat professionals uiteindelijk uit dit handboek meenemen in de praktijk in?

“We kunnen nog heel lang blijven vergaderen over de toekomst, maar kunnen ons ook richten op de uitvoeringskracht die nu al in het gebied aanwezig is. Hoe je dat doet en wat dat betekent voor jouw eigen procesmanagement, de onvoorspelbaarheid en afhankelijkheid, die zaken komen terug in het boek. Als we alleen maar casusbeschrijvingen en succesverhalen hadden opgetekend, was het allemaal wat anekdotisch gebleven. Je hebt naast de praktijkvoorbeelden die ook in het boek staan die theoretische modellen echt nodig. Ik denk dat die combinatie helpt. Bewustzijn is belangrijk voor professionals in gebiedsontwikkeling en het vergroten van de kennis geeft hopelijk comfort om in actie te komen.”

“Er zit veel bewustwording in het boek. Als professional in zo’n transformatie ga je op een gegeven moment op het punt komen dat je weet: ik kan het ook niet meer op die oude manier doen. Ik moet het anders gaan doen. Ik moet niet gaan wachten op duidelijkheid, maar gaan handelen in die onduidelijkheid. Het boek helpt de blik van een professional te verbreden. Die bewustwording zou ik iedereen gunnen. En het boek geeft je vervolgens dan ook echt de kennis en handvatten om adequaat te kúnnen handelen. Wat dat betreft is het denk ik ook een goed naslagwerk.”