RIVM dicht ruimtelijke ‘vuistregels’ voor een gezonde openbare ruimte

We houden het niet bij, maar gezond(heid) zou zo maar een van de buzzwoorden op Gebiedsontwikkeling.nu kunnen zijn. Een snelle scan met de zoekfunctie levert voor 2025 een respectabel aantal hits op. Het afgelopen jaar ging het onder meer om de herinrichting van buitenruimtes, de ruimte voor de benenwagen in Utrecht en de samenwerking bij gezonde buurten. Ook kwam het begrip veelvuldig aan bod in artikelen over bijvoorbeeld het groen in de stad. Een van de veelgelezen verhalen van dit jaar betrof de uiteenzetting van Jolanda Keijsers en Brigit Staatsen over de indicatorenset die TNO en RIVM samen ontwikkelden. Hierbij zijn 12 doelen voor een gezonde leefomgeving vastgesteld, met daaronder thema’s en daaraan gekoppelde indicatoren. Zo gaat het bij de ‘gezonde fysieke leefomgeving’ uiteindelijk bijvoorbeeld om het meten van de blootstelling aan stikstof en fijnstof.

Op een vergelijkbare manier is nu een serie concrete handvatten ontwikkeld voor de inrichting van de openbare ruimte. Het RIVM werd door het ministeries van VWS, GGD-en en provincies gevraagd om deze ‘vuistregels’ te ontwikkelen, omdat “deze meer aandacht willen voor gezondheid voor ruimtelijke plannen,” zo valt te lezen op de RIVM-website. Er is een behoefte om de ‘zachte’ gezondheidswaarden handen en voeten te geven. Het is overigens zeker niet de eerste keer dat geprobeerd is om praktische normen voor de gezondheidsambitie te formuleren; naar aanleiding van de presentatie van de vuistregels merkt rijksplanner Errik Buursink op LinkedIn op dat de gemeente Amsterdam al in 2010 een dergelijke poging ondernam. Die inzet mondde toen uit in de publicatie Bewegen moet beloond worden, waarbij verschillende buurten in de stad aan een analyse werden onderworpen.

Ruimteclaim

De onderzoekers van het RIVM brengen anno 2025 hun regels (niet verplicht maar vooral bedoeld om het gesprek over gezondheid meer gefundeerd mee te voeren) onder in drie categorieën: beweegvriendelijkheid, groen en ontmoeten. De drie thema’s zijn op een vergelijkbare manier opgebouwd. Eerst worden de regels kort visueel en in tekst weergegeven. Voor ‘bewegen’ leidt dat bijvoorbeeld tot één hoofdregel, een “overkoepelende ruimteclaim”: “Geef voldoende ruimte om te bewegen. Minimaal 25 procent van de openbare ruimte is primair bedoeld voor bewegen, spelen en sporten.” Deze claim wordt vervolgens uitgewerkt in concrete afstanden en ontwerprichtlijnen: “binnen 200 meter speelplek voor kinderen,” “binnen 300 meter aaneengesloten beweeggroen,” “binnen 400 meter spelen of sporten voor iedereen ouder dan 12 jaar,” “voorzieningen voor dagelijks leven op 800 meter” en “diversiteit aan sportaccommodaties binnen 1.500 meter” (alle afstanden gerekend vanaf het eigen huis van de bewoners). Vervolgens wordt een uitleg gegeven over de totstandkoming van de vuistregels, onder meer over de analysetechnieken die zijn gebruikt. Aan de hand van bestaande buurten wordt duidelijk gemaakt in hoeverre deze voldoen aan de claim van 25 procent en hoe de afstandsvuistregels daar uitpakken.

De drie thematische hoofdstukken worden afgesloten met een paragraaf “discussie,” waarin nuances zijn te lezen over de gehanteerde aanpak. De workshops die voor de beweegvriendelijke stad zijn gehouden, hebben bijvoorbeeld volgens de onderzoekers uitgewezen dat de claim voor 25 procent ruimte voor bewegen, spelen en sporten realistisch is. Wel is er nog een flinke weg te gaan: “Momenteel is in Nederland ongeveer 11 procent van de openbare buitenruimte voor voetgangers of fietsers bestemd (actieve mobiliteit), en 2 procent voor formele speel-/sportplekken. Naast de formele speelruimte is er informele speelruimte. Denk aan grasveldjes, parken en stoepen die breed genoeg zijn. De opgave lijkt dus fors.”

Voor de ambitie ‘ontmoeten’ hebben de RIVM-onderzoekers geen vuistregels maar ‘handvatten’ ontwikkeld, omdat er nog te weinig wetenschappelijke onderbouwing is voor eenduidige richtlijnen of afstandsmaten. Het gaat hier om “verblijven,”, “verplaatsen,” en “vermaken.” Met daarbij een uitleg van begrippen als ‘publieke familiariteit’ en ‘alledaagse attentheid’.

Nog niet voldoende

De publicatie sluit af met twee kortere hoofdstukken, over de “workshop als instrument” en een toekomstverkenning. Over de workshop schrijven de onderzoekers dat deze is ontwikkeld in samenwerking met de Beweegalliantie, om de toepasbaarheid van de vuistregels voor bestaande buurten te kunnen onderzoeken. De deelnemers aan de workshop krijgen daarbij elk een rol toebedeeld, waarbij ze eerst gaan verdichten en vervolgens de vuistregels toepassen. De conclusie luidt dat deze manier van werken “discussies uitlokt over op welke manier er wordt omgegaan met ruimte, over wat wel kan en wat niet, en op welke manier we naar een gezonde leefomgeving kijken. Het onderzoeksinstrument kan daarmee ook als reflectie- en gespreksinstrument gebruikt worden.” Kijkend naar de toekomst geeft het RIVM aan dat de ontwikkelde vuistregels voor ‘zachte waarden’ voorzien in een behoefte van de betrokken professionals, maar dat ze an sich nog niet voldoende zijn voor een succesvolle implementatie. Daarvoor zijn onder meer randvoorwaarden noodzakelijk: “Denk aan bestuurlijk draagvlak, financiële middelen en aandacht voor de kwaliteit van de leefomgeving.” Het is voor de komende tijd belangrijk dat de vuistregels in de praktijk worden toegepast en daar worden gemonitord, zowel op lokaal als landelijk niveau.