Casus Haan & Laan recenseren gebiedsontwikkelingen in Nederland. Mooie plannen genoeg, maar hoe pakken ze in werkelijkheid uit? In deze aflevering Schuytgraaf in Arnhem. Een geslaagde variatie aan buurten en een royale groenstructuur, maar het stationsgebied blijft achter: “Maak een inhaalslag.”
Waar zijn we
In de Middeleeuwen werd alles anders in het gebied dat nu Schuytgraaf heet. Het vroegere jagersbestaan van de bewoners, ploeterend vanaf een zanderig eiland te midden van een natte en ontoegankelijke omgeving, maakte definitief plaats voor een boerenleven. De rivier stroomde minder grillig en er kwamen dijken, watergangen en wegen. In het noorden ontstond een verkavelingspatroon van stroken, in het zuiden blokken, daartussen diagonale kavels. Op natte komgronden kwamen akkers, weilanden en boomgaarden.
Front tijdens Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep hier een half jaar lang een frontlinie. Duitsers en Geallieerden vochten in 1944 onder meer de Slag om Arnhem uit. Veel boerderijen werden verwoest. Nog steeds worden resten van het oorlogsgeweld gevonden.
Onze locatie heeft als noordgrens de Rijn en aan de westkant het dorp Driel en de Betuwe. Aan de zuidkant ligt het uitgestrekte landschapspark Lingezegen en de oostelijke grens is de spoorlijn Arnhem-Nijmegen, met daarachter de bebouwing van Arnhem-Zuid met veel voorzieningen. De reisafstand tot de binnenstad per fiets is ongeveer zeven kilometer. In Elst ben je binnen drie kilometer.
Bouwopgave VINEX
Het Rijk gaf in 1991 in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening-Extra (VINEX) aan de Stadsregio Arnhem-Nijmegen een woningbouwtaak. De provincie droeg gemeenten op om een convenant te sluiten. Een eerste plan in dit gebied (‘Driel-Oost’, 1993) omvatte ruim 2.000 woningen plus 75.000 m2 kantoren, op te leveren voor 2005. Deze plek was ook belangrijk om voldoende draagvlak te krijgen voor de opening van een voorstadstation. Een Ontwikkelingsvisie en een Regionaal Verkeer- en Vervoerplan uit die jaren benoemden de wenselijkheid van zoveel mogelijk woningen op loopafstand (maximaal 500 meter) van het station en rond bushaltes.
Van Driel-Oost naar Schuytgraaf
Omdat een deel van de locatie op grondgebied van Heteren en Elst lag, vond een grenscorrectie plaats in 1995. In hetzelfde jaar zorgde hoog water in het hele rivierengebied voor alarmerende situaties. Deze actualiteit leidde tot het schrappen van een ander VINEX-plan van 2.000 woningen in de uiterwaarden van de Rijn, meer centraal in het Arnhemse stedelijk gebied. Driel-Oost werd daarom vergroot tot 6.500 woningen op een plangebied van ruim 400 hectare. Door hinderzones en andere belemmeringen was het netto slechts 220 hectare. Dit gebied heette voortaan Schuytgraaf. De benaming verwijst naar een ‘schutgraaf’: een waterloop waarin water wordt bewaard.
Het Regionaal Structuurplan signaleerde in 1998 een woningtekort voor laagste inkomensgroepen. Los dit probleem vooral op binnen de bestaande voorraad en niet in de vorm van nieuwbouw, was toen het adagium. Later stelde de Woonvisie 2015 van Arnhem voor om in Schuytgraaf tussen de 28 en 33 procent sociale woningen te bouwen, huur of koop.
Samenwerking met bouwende partijen
Het stedenbouwkundig concept zet in op 27 buurten of woonvelden, zoveel mogelijk in het spoor van de middeleeuwse verkavelingen en ingebed in het Betuwse landschap. Ze variëren in grootte, dichtheid, architectuur en inrichting van openbare ruimte. De hogere dichtheden zijn weggelegd voor buurten nabij het treinstation.
Breed ontworpen ecologische verbindingszones doorkruisen het gebied noord zuid. Een hoogspanningsleiding, lastig dwars door de wijk, gaat ondergronds. Een doorgaande weg kruist de wijk oost west (N837) waardoor vlot de A50, A15 en A325 bereikbaar zijn. Per trein ben je vanaf station Arnhem-Zuid in vijf minuten op Arnhem Centraal.
De aardgasvrije wijk krijgt aansluitingen op een stadswarmtenet. Het regenwater wordt opgevangen en afgevoerd via wadi’s naar waterpartijen. Aandacht voor een volwaardig loopnetwerk ontbreekt, fietsers komen goed aan hun trekken.
De gemeente en marktpartijen met een grondpositie gaan een Grond-Exploitatie Maatschappij (GEM) aan. Ook werkt de gemeente samen met vijf partijen via het lokale overleg met de woningbouwcorporaties. De Wet Voorkeursrecht wordt toegepast want nog niet alle grond is in bezit van de GEM. In 1999 komt het bestemmingsplan rond.
Langere doorlooptijd
De eerste paal gaat in 2002 de grond in. De planning is om in drie fases alle woningen op te leveren per 2012, maar dat lukt niet. In dat jaar wordt wel de GEM-overeenkomst ontbonden vanwege de kredietcrisis. Vanaf die tijd voert de gemeente de grondexploitatie alleen.
In 2011 wordt een nieuw integraal bestemmingsplan voor alle buurten vastgesteld, later volgen meerdere herzieningen en aanvullende bestemmingsplannen. In 2017 komt het Bestemmingsplan Veegplan tot stand, grotendeels conserverend van aard. De teller voor het geplande aantal woningen staat vanaf dan op 6.750.
Nieuwe impulsen
De stationsomgeving krijgt in 2023 vanuit de Gebiedsvisie Stationsgebied Arnhem Zuid een nieuwe impuls. Het gaat om herinrichten van het stationsplein, minimaal 150 woningen plus voorzieningen toevoegen en in een verdere toekomst 6.500 m2 aan kantoren en autoparkeerplekken.
In 2025 stelt het Rijk voor de snelfietsroute Arnhem-Elst-Nijmegen 65 miljoen euro beschikbaar. Dit Veluwewaalpad loopt straks door Schuytgraaf en krijgt een brug voor fietsers en lopers over de Rijn parallel aan de spoorbrug. Tot die tijd biedt ‘s zomers het veer Driel-Oosterbeek een alternatief.
Anno 2025 telt de wijk ruim 16.000 inwoners. Na gereedkomen van de laatste bebouwing over enkele jaren zo’n 18.000. Onze recensie gaat over een stedenbouwkundig representatief deel in Schuytgraaf-Noord.
Wat zien we
We stappen uit in station Arnhem-Zuid en belanden direct in een omgeving vol infrastructuur. Een drukke autoroute, fietsparkeergelegenheid, trolleybuspalen. Aan beide zijden van het spoor forse grasvelden en enkele struiken. Wat verderop scholen en Winkelcentrum Schuytgraaf. En vlak naast het station, drie meter onder de grond, gemarkeerd met een gereconstrueerd rivierduin, ligt een archeologische vindplaats, twee voetbalvelden groot.
Buurt Delta: op deze zaterdag vooral anoniem
We steken de drukke Metamorfosenallee over naar de buurt Delta, langs een appartementengebouw met geelgroene, transparante balustrades. Op de begane grond bergingen, dus blinde muren, nauwelijks verzacht door een rijtje cortenstaal plantenbakken. Rechts een bouwplaats: hier komen 196 sociale huurwoningen in hoogbouw met deels vijftien etages. Op een lantaarnpaal de sticker www.lingezegentevoet.nl
Rivers International School ziet er fris uit, met vlaggenmasten en sport- en spelgelegenheden voor verschillende leeftijden. Rijtjeswoningen hiertegenover van gele en bruine bakstenen, kregen pistache-groene deuren. De ramen op de begane grond zijn haast overal met gordijnen dichtgezet – hoezo ogen op straat?
‘In Campus Veste’ (bron: Joop de Haan)
Brede ecozone en ruim uitgevallen kanovijver
Aan de overzijde van de ecologische zone, een erg brede en ruige groene ader door de wijk, komen we in de buurt Campus Veste. Schanskorven langs het water, hogere bebouwing aan de randen en binnenin eengezinswoningen met parkeren op eigen erf. Ze staan aan lange straten van gele klinkers, midden in een strook gras en wat parkeerplaatsen. Zo blijft een smal rijwegprofiel over, een stimulans om rustig auto te rijden. Wij zien in de straat Pleziervaart opvallende entrees, uitbouwen, prominente rode en grijze mansardekappen. Het gras en de vele blokhagen vangen het gemis aan bomen niet op, bij elkaar oogt het hier nogal stenig en steriel. Bovendien zijn veel vochtgevoelige materialen toegepast en dat is te zien.
Langs een van de vele wadi’s lopen we naar de ruim uitgevallen kanovijver. Daarin de intrigerende keramiek van een waternimf, onderdeel van Kunstroute Schuytgraaf.
‘Wadi in de buurt Parklane’ (bron: Joop de Haan)
Veel erkers en roodgekeimde baksteen
Parklane is de volgende buurt, geïnspireerd op de Engelse villawijk Hampstead. De gele klinkers, groene middenstroken met parkeerplekken en blokhagen sluiten aan bij Campus Veste. De huizen onderscheiden zich met erkers, roodgekeimde bakstenen en bloesembomen in de voortuinen. Een appartementengebouw heet deftig Eastwellpark. Auto’s zijn nadrukkelijk aanwezig in het straatbeeld, rommelig ogend waar gestoken en langsparkeren dicht bij elkaar liggen.
Een brug verbindt Horstenhoogte, een buurt van nog geen honderd huizen, met de rest van Schuytgraaf. Vrijstaande, 2-, 3-, en 4- onder-één-kapwoningen, vaak wit. In de voortuinen waterdoorlatende materialen, zoals elders. Auto’s staan in hoge carports en vrijstaande of geschakelde parkeergarages, wat bijdraagt aan het rustige straatbeeld.
Schuyts Kwartier heeft stadse sfeer
Met de typisch Arnhemse trolleybus rijden we terug om in het prettige winkelcentrum wat op te warmen en voor de inwendige mens te zorgen. Vandaar naar de buurt Schuyts Kwartier. De dichtere bebouwing doet stedelijk aan. We zien huizen met platte daken, veel donkere bakstenen en siermetselwerk. Net als elders staan overal plukjes lege rolcontainers.
‘Huybert van Oldenhofje aan het Goud plantsoen’ (bron: Joop de Haan)
We lopen het te ruim bemeten plantsoen Goud op. Hier ziet Laan zijn verrassing van de dag: wat doet dat schoolgebouw uit de vroeg 20e eeuw hier? En gevelstenen ‘Anno 1774’ en ‘HvO’? Hier wordt echter geen hulp aan onbehuisden verstrekt. Trotse bewoners vertellen ons hoe een eeuwenoude stichting de grondpositie van boekhouder/bierbrouwer Huybert van Olden uitonderhandeld heeft met de gemeente om in 2022 een hofje van zestien middeldure huurwoningen, mét regentenkamer, te realiseren.
Aan de rand van de buurt treffen we rijen robuuste woonpanden, soms voorzien van een gevelopening waarin je als zwaluw graag zou willen wonen.
‘Schuyts Kwartier’ (bron: Joop de Haan)
Buurt Locatie 3.0
Via een berkenlaan in herfstkleuren en de Minervasingel bereiken we de buurt Locatie 3.0. We slaan de straat Zomerdijk in. Enorme zelfbouwhuizen, woningen met witte stucwerkgevels of siermetselwerk in rode baksteen volgen elkaar op. De straat slingert aangenaam, versterkt door romantische pergola’s met klimplanten aan beide straatzijden. Auto’s staan prominent in het zicht. Verderop zorgvuldig ontworpen eengezinswoningen. Komen hier nog bomen?
‘De Zomerdijk in Locatie 3.0’ (bron: Joop de Haan)
Elegante appartementen
We kruisen een brede groene zone met wadi en voet/fietspad naar de buurt Wilgvliet. Toespelingen op de Delftse School, veel rode materialen, wonderlijke houten afscheidingen in voortuinen. Een bouwbord vestigt de aandacht op het Dillekwartier, start bouw 2026, het eerste deel van de buurt Kruidenhorst.
Aan de overkant van de Minervasingel staan twee appartementengebouwen van zes lagen met een elegante knik en ronde hoeken, licht- en donkerbruine bakstenen. De ruime balkons op de hoeken geven de gebouwen een zekere luchtigheid; een lust voor het oog, zegt Haan. De vele geparkeerde auto’s er omheen zijn minder fraai, maar wanneer rijen knotwilgen volgend jaar weer uitlopen, en de aanplant langs de singel aanslaat, groeit hier vast een groen woonmilieu.
‘Appartementen aan de Minervasingel’ (bron: Joop de Haan)
Wat vinden we ervan
Schuytgraaf biedt een mozaïek van gevarieerde buurten, een ruime keus aan eengezinswoningen, en hier en daar appartementen. Het vele water in de wijk, de rivier, de nabije Betuwe en het aantrekkelijke Park Lingezegen leveren talloze recreatiemogelijkheden op. De woonvelden zelf hebben een redelijke dichtheid, maar de ruimte tussen buurten is doorgaans te royaal en te anoniem. De oppervlakte aan wegen, groen en water is zo groot dat we hier niet kunnen spreken over een stedelijk gebied.
Voeg groen toe in de directe woonomgeving
Rond de millenniumwisseling koos het ontwikkelingsplan voor een royale groenstructuur aan de randen van de buurten. Die opzet is gelukt, maar in negatieve zin zien we stenigheid in (delen van) de buurten. Tegenwoordig is de behoefte aan groen in de directe woonomgeving groter. In Schuytgraaf-Zuid wist een groep bewoners hun straat te vergroenen. Neem die vraag mee in de nog te realiseren buurt Kruidenhorst en stel middelen ter beschikking om dat elders in de wijk ook te doen.
Zorg voor een volwaardig loopnetwerk
Binnen de woonvelden zijn loopmogelijkheden doorgaans voldoende, maar op wijkniveau en qua verbindingen buiten Schuytgraaf niet. Wie bijvoorbeeld van het winkelcentrum naar Schuyts Kwartier wil, moet fors omlopen via het station. Maak een hedendaagse wijk en zorg voor een volwaardig loopnetwerk. Volg voor looproutes richting Rijn en Driel het voorbeeld van de fijnmazige wandelroutes die de wijk in het zuiden verbinden met Park Lingezegen. Zorg ook voor voldoende en comfortabele zitbankjes binnen buurten en niet alleen aan de randen.
Maak een inhaalslag voor een levendig centrum- en stationsgebied
Voortschrijdende jaren kunnen behoorlijk wreed zijn voor ruimtelijke plannen. Aan de oostzijde van treinstation Arnhem-Zuid is anno 2025 geen spoor van de ooit geplande 75.000 m2 aan kantoren. In Schuytgraaf verwijst alleen een woontoren tien hoog naar de ooit geprojecteerde “markante bebouwing in hoge dichtheid” voor “de wenselijke attractiviteit en levendigheid”.
In haar nieuwe Omgevingsvisie noemt de gemeente voor het stationsgebied weer precies dezelfde doelen. De uitwerking in de Gebiedsvisie van onder meer 150 woningen is een goede eerste stap, maar verdient vervolginitiatieven. Het is vloeken in de kerk natuurlijk, maar hoe lang moet het nabije omvangrijke archeologisch rijksmonument onaangetast blijven?
Cover: ‘Haan & Laan’ door Esther Dijkstra (bron: estherdijkstra.com)
Door Joop de Haan
Joop de Haan (1952), stadssocioloog, was onder meer sectorhoofd Wonen/Werken in Stadsdeel Westerpark, directeur van het Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer en directielid bij het Projectmanagementbureau van de gemeente Amsterdam.
Door Derk van der Laan
Derk van der Laan (1954), sociaal geograaf, was projectleider bij Werkgroep 2000 en coördinator van Initiatiefgroep Wijs op Weg. Later was hij zelfstandig adviseur en journalist. Tegenwoordig schrijft hij over ruimtegebruik en mobiliteit, onder meer via zijn website gewoongezondlopen.nl.
