Verstedelijking in een veranderend klimaat: in de VS gaat de beweging noordwaarts

Op 9 oktober schetste dr Jesse Keenan tijdens zijn lezing in Delft een intrigerend, multidisciplinair beeld van de manieren waarop klimaatverandering de verstedelijking beïnvloedt in de Verenigde Staten. Extreme hitte, sterkere stormen en andere dimensies van klimaatverandering maken stedelijke regio’s in de zogenoemde Sunbelt minder leefbaar, stelt Keenan. Die constatering markeert een belangrijke verschuiving: de koers van verstedelijking in de VS tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw was zuidwaarts gericht. Decennialang behoorden Las Vegas, Phoenix, Houston, Tampa en Atlanta tot de snelst groeiende steden in de VS.

Veel van de fundamentele voordelen die deze groei aanwakkerden – zoals het gunstige belasting- of arbeidsrecht, grote publieke voorinvesteringen in infrastructuur, of laagdrempelige financiering voor huisvesting – nemen af naarmate deze plaatsen volwassen worden. Hierna moeten ze voor zichzelf zorgen en daarmee leunen de steden voor nieuwe publieke investeringen op hun local tax base, die voor een groot deel bestaat uit de belasting op onroerend goed.

Nadelen en voordelen

De ruimtelijke ontwikkeling van de eerdergenoemde steden wordt vandaag de dag gekenmerkt door uitgestrekte autogerichte patronen, vaak op manieren die ecologische kwetsbaarheden negeren of zelfs versterken. Denk bijvoorbeeld aan de dichte verstedelijking langs de kust van Florida, waar miljarden dollars aan vastgoed is gebouwd. De hier gelegen steden zijn bijzonder kwetsbaar voor stijgende zeespiegels en steeds sterkere tropische cyclonen, maar investeringen gaan er vooralsnog door. Klimaatverandering zorgt er echter op lokaal niveau al voor dat de vooruitzichten een stuk minder rooskleurig zijn dan eerder werd gedacht, aldus Keenan.

Daartegenover staan stedelijke regio’s in de VS met klimaatvoordelen – zoals plaatsen met mildere seizoensverschillen of een goede toegang tot zoet water – die hier mogelijk van gaan profiteren. In veel gevallen gaat het dan om de noordelijke delen van de VS, waar de groei eerder juist afnam terwijl het zuiden opbloeide. In veel staten, van Virginia tot Vermont, staan steden en dorpen nu te boek als potentiële climate havens ofwel ‘klimaattoevluchtsoorden’. Enkele van deze plaatsen hebben de afgelopen jaren een bovengemiddelde bevolkingsgroei gekend, wat weer druk legt op hun infrastructuur en voorzieningen.

Verder noordwaarts

Voor Keenan is de titel van zijn boek ‘North’ geen plek op de kaart: het is een oriëntatie en uitnodiging om na te denken over hoe ruimtelijke voordelen (pull-factoren) en menselijke mobiliteit (push-factoren) elkaar kunnen versterken in een door het klimaat veranderende wereld. Onderzoek laat vaak zien dat mensen die door natuurrampen worden verdreven, zich nu meestal dichtbij hervestigen, vaak binnen dezelfde regio – in plaats van ver weg. We kunnen bij klimaatmigratie volgens Keenan wellicht dus nog het beste begrijpen in termen van ‘zendende’ en ‘ontvangende’ gemeenschappen binnen een land of staat.

In Florida wijst hij bijvoorbeeld op de bloeiende stad Ocala, bekend om zijn in het binnenland gelegen glooiende heuvels en landgoederen. De groeicijfers van deze stad wijzen erop dat het hier inderdaad gaat om een klimaattoevluchtsoord, dat goed gepositioneerd is om verdreven kustbewoners op te nemen. Maar, waarschuwt Keenan, geen enkele plek in Amerika zal verschoond blijven van de gevolgen van klimaatverandering. En dus is het zeer aannemelijk dat mensen uit het zuidelijke Florida op den duur verder noordwaarts gaan trekken.

Zorgen en kansen

Keenan schetst in zijn Delftse lezing (zie de terugkijk-link onderaan dit artikel) een spectrum van profielen van wie wél – en wie níet – kan verhuizen naarmate klimaatverandering de leefbaarheid van buurten, steden en regio’s aantast. Aan de ene kant staan de meest bevoorrechtte mensen: degenen met de middelen om zich te verplaatsen naar gebieden met betere leefomstandigheden. Aan de andere kant bevinden zich degenen zonder deze (economische) mogelijkheden. Zij komen mogelijk vast te zitten in gemeenschappen waarvan de leefomstandigheden structureel zullen verslechteren.

In Keenan’s boek, dat komende maand uitkomt, onderkent hij dat individuele keuzes van mensen ingebed zijn in institutionele en systemische krachten. Hij maakt zich daarom zorgen over de manier waarop overheden en markten samen de klimaatmobiliteit van mensen in de VS aan het vormgeven zijn. Er bestaat in Amerika nog maar zeer beperkt overheidsbeleid rond klimaatadaptatie op nationaal, staats- of lokaal niveau, constateert Keenan. Van de duizenden lokale gemeenten heeft er slechts een handjevol expliciete adaptatieplannen gepubliceerd, met de hieraan gekoppelde investeringen.

Het ontbreken van overheidsbeleid op het gebied van klimaatadaptatie levert de gevolgen van klimaatverandering voor steden en regio’s over aan de kracht en grillen van de markt. Keenan laat zien hoe financiële instellingen – verzekeraars, kredietverstrekkers en andere kapitaalverschaffers – wél actief klimaatrisico’s opnemen in hun beoordelingen en investeringsbeslissingen. Deze instellingen zijn verwikkeld in wat Keenan een climate intelligence arms race noemt: ze zijn begonnen risico te beprijzen en hun investeringsstrategieën in lijn hiermee te verleggen. Deze dynamiek zal waarschijnlijk een grote invloed hebben op hoe mensen zich als gevolg van klimaatverandering gaan verplaatsen, omdat het wonen in kwetsbare regio’s op den duur onbetaalbaar zal worden.

De diepgaande economische, sociale en ecologische verschuivingen die Keenan voorziet, bieden volgens hem ook kansen voor ruimtelijke professionals. Ontwerpers en planologen spelen een sleutelrol in het creëren van ruimtelijke (beleids)strategieën om klimaatmobiliteit op een duurzame en inclusieve manier te geleiden. Verdichtingsstrategieën en andere vormen van smart growth krijgen bijvoorbeeld een hernieuwde betekenis in Amerika en bieden oplossingsruimte om in steden de gevolgen van klimaatverandering te accommoderen. Dit kan door het combineren van adaptatiemaatregelen en de aanleg van nieuwe openbare ruimte, bijvoorbeeld in stedelijke oeverzones.

Lessen voor Nederland

Hoewel de Amerikaanse context sterk verschilt van die van Nederland, bieden de inzichten en voorstellen van Keenan veel aanknopingspunten voor vergelijkende reflectie. Als de ontwikkeling in de VS zich steeds meer op het Noorden richt, zal Nederland zich dan op het oosten gaan oriënteren? Zorgen over de leefbaarheid van het westen van Nederland op lange termijn worden al meegenomen in diverse scenario’s, waaronder die van het Kennisprogramma Zeespiegelstijging van het Nationaal Deltaprogramma. Fysische klimaatprocessen, maar ook technologische grenzen en economische of financiële beperkingen bepalen of, hoe en wanneer ons land zich naar hoger gelegen gebieden moet wenden. Vandaag de dag suggereren de analyses dat blijven investeren in het laaggelegen, verstedelijkte westen van Nederland nog steeds de logische keuze is, maar Keenan’s inzichten wijzen erop dat dit niet betekent dat het op lokaal niveau en op de lange termijn business as usual blijft. De veranderingen kunnen tegelijkertijd al ingezet zijn.

Op het niveau van individuen en buurten blijkt uit onderzoek al dat overstromingsrisico’s in Nederland invloed hebben op vastgoedwaarden, maar ook dat dit voorlopig slechts tijdelijk is (na een ramp of andere gebeurtenis). Op de lange termijn kan dit veranderen als overstromingen of extreme weersomstandigheden vaker voorkomen. Daarentegen dwingen meer urgente kwesties zoals bodemdaling en funderingsproblemen – gerelateerd aan, maar niet direct veroorzaakt door klimaatverandering – bewoners, overheden en andere partijen al tot actie om de leefbaarheid van buurten in een veranderend deltagebied te behouden of versterken.

Rechtvaardig én toekomstbestendig

De wisselwerking die Keenan beschrijft tussen veranderend (of ontbrekend) overheidsbeleid en marktkrachten in de VS wordt in onderzoek vaak in verband gebracht met sociale rechtvaardigheidskwesties. Deze staan inmiddels ook in Nederland op de adaptatieagenda. De inzichten uit Amerika leren ons dat de samenhang tussen wet- en regelgeving, ruimtelijk beleid en marktdynamieken vraagt om een integrale benadering en een gezamenlijke aanpak van klimaatrisico’s in de delta. Dit is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het vraagt om gerichte coördinatie dwars door meerdere institutionele, sectorale, disciplinaire lagen en schaalniveaus heen.

Gelukkig zijn er verschillende beleids- en onderzoeksprogramma’s – zoals het programma Red&Blue, dat zich richt op gebiedsgerichte klimaatadaptatie – maar ook concrete projecten waar klimaatadaptatiemaatregelen en -oplossingen in de ruimtelijke praktijk toegepast worden. Als we iets leren van Keenan’s analyses en aanbevelingen, dan is het dat we daar mee door moeten gaan zodat we ons land stap voor stap op een rechtvaardige manier toekomstbestendig inrichten. Als het ergens kan, dan is het in Nederland.