Voorbij de wipkip en glijbaan: een speelvriendelijke stad heeft een gevarieerd aanbod voor alle leeftijden

Openbare speelplekken in Nederland gaan terug naar 1880, toen in Amsterdam in het Tweede Weteringplantsoen de eerste openbare kinderspeeltuin werd geopend. Het was een reactie op de snelle groei van Amsterdam en de erbarmelijke omstandigheden van de krottige volksbuurten waarin kinderen opgroeiden. De gemeente stelde de grond beschikbaar en een groep gegoede burgers zorgde voor de speeltoestellen. Vanaf begin twintigste eeuw ontstond de speeltuinbeweging waarbij buurtbewoners in arbeiderswijken zelf speeltuinen oprichtten. Er was plek voor gymnastiektoestellen en vanaf de jaren twintig deden toestellen zoals we die vandaag kennen hun intrede: schommels, wippen en klimrekken. Na de Tweede Wereldoorlog begonnen gemeenten de ontwikkeling van de speeltuinen zelf op zich te nemen. Exemplarisch zijn de ruim 700 openbare speelplaatsen die architect Aldo van Eyck in de hoofdstad ontwierp.

Te weinig voorzieningen

Ruim honderd jaar later spelen er andere uitdagingen dan in de autovriendelijke en chaotische openbare ruimte van begin vorige eeuw. Ze zijn echter niet minder urgent. Uit onderzoek van Jantje Beton in 2024 blijkt dat zo’n 400.000 kinderen in Nederland nooit zelf buitenspelen, voor een deel vanwege de toenemende schermtijd en hoge prestatiedruk, maar ook vanwege te weinig (goed onderhouden) speelvoorzieningen in de buurt. De consequenties zijn fors: onder andere overgewicht en depressiviteit liggen op de loer. En niet alleen voor kinderen zijn speelplekken belangrijk: ook voor ouders en andere gemeenschappen in de buurt bieden ze ook een plek voor ontmoeting.

Om goede voorbeelden in het zonnetje te zetten, reikt Jantje Beton, onder andere samen met gebiedsontwikkelaar AM, elke twee jaar de prijs uit voor ‘meest speelvriendelijke stad van Nederland’. Volgens Mascha van Werven, directeur-bestuurder van Jantje Beton, is de prijs bedoeld om het ontwikkelen van speelruimtes te stimuleren: “Met de prijs laten we goede voorbeelden zien van gemeenten die speelruimte structureel borgen in hun beleidsplannen, variatie aanbrengen in de speelvoorzieningen en goede samenwerkingen met de buurt aangaan. Een vakjury en een jury van kinderen brengt hun stem uit.”

Een specifiek aandachtspunt voor de jury tijdens deze editie was sociale veiligheid, met de vraag hoe alle doelgroepen zich veilig en uitgenodigd voelen om van de speelplekken gebruik te maken. “We zien dat ouders kinderen binnenhouden omdat ze het buiten te onveilig vinden. Bijvoorbeeld wanneer hun kinderen een drukke straat moeten oversteken om bij de speelplek te komen,” aldus Van Werven. Daarbij is naast de veiligheid ook de inrichting voor de juiste doelgroepen van belang. Zo is er extra aandacht nodig voor meisjes vanaf tien jaar die op dit moment minder door het speelaanbod worden bediend.

Winnaar

De gemeente Breda is dit jaar de winnaar van de verkiezing. Zij wist de jury te overtuigen door de norm van een speelplek binnen 400 meter van iedere woning. Naast openbare speelplekken werd ook gekeken naar schoolpleinen, die in Breda van veel groen zijn voorzien en voor een deel buiten schooltijden toegankelijk zijn. Het aanbod is divers: naast de standaard wipkippen en glijbanen, zijn er in de stad veel openbare plekken aanwezig om te klimmen, rennen en vies te worden. Om de bijna 500 speelplekken verdeeld over de stad te kunnen vinden, heeft Breda voor bewoners een speelkaart gemaakt waarop alle speelplekken te vinden zijn.

Ook keek de jury naar de mate waarin bewoners worden betrokken bij de inrichting van de speelplekken. Volgens Inge Wolters, beleidsadviseur Spelen en sport bij de gemeente Breda, wordt er afhankelijk van de buurt gezocht naar de juiste participatiemethode: “We kijken samen met wijkbeheerders naar de netwerken in de wijk. Soms zijn er BSO’s of buurtsportactiviteiten om kinderen te vinden, maar huis aan huis werkt toch het beste. Als er meerdere plekken zijn in de buurt waar speelvoorzieningen worden toegevoegd, dan gaan we weleens op ‘buurtsafari’ langs verschillende plekken. Dan vragen we de kinderen waar zij graag zijn en hoe zij willen spelen en ontmoeten.” Ook bij onbewoonde nieuwbouwgebieden kan volgens Wolters al in kaart worden gebracht welke doelgroepen er zullen komen, gebaseerd op het type woningen en de doelgroepen. Zo kunnen vroege kopers al betrokken worden bij de participatie.

Een goed verhaal

Volgens Jeroen Bruijns, wethouder Buitenruimte in Breda, draait een goed speelaanbod om het vaststellen van de juiste doelen: “Wat voor verhaal wil je buiten in de wijk vertellen? Je combineert verschillende opgaven, zo wil je sport en spelen voor kinderen bevorderen, maar ook het groen in de wijk borgen zodat iedereen graag buiten is. Zo kan je ook ervoor zorgen dat jong en oud elkaar in de wijk kunnen ontmoeten.”

Speelplekken bieden bovendien volgens Bruijns de mogelijkheid om aan te haken op het ‘verhaal van de stad’: “Denk na over de geschiedenis van een plek, verzamel de herinneringen en verhalen op straat en maak daar een mooie speeltuin van.” Zo refereert hij aan het park Zollhofgarten in de Duitse stad Heidelberg, waar ingespeeld wordt op de geschiedenis van Bahnstadt: een nieuwbouwwijk in een voormalig treinendepot in het midden van de stad. Het park biedt een gevarieerd aanbod aan speel- en sportplekken, zoals een klimmuur en een beach volleyball-baan. Ook zijn er speeltoestellen in de vorm en kleur van de opvallende rode treinen die gebruikers herinneren aan de geschiedenis van de plek.

Daarnaast is het volgens Bruijns van belang om het aanbod speel- en sportvoorzieningen voor verschillende leeftijden, dus ook sportaangelegenheden voor de oudere doelgroep, goed te verspreiden over de stad. “Je hoeft niet alles op één plek te doen. Je moet zorgvuldig nadenken over wat de doelgroep wil en waar je dit plaatst. Wil je een speelplek maken met schommels voor meisjes, dan wil je misschien niet een druk voetbalveld daarnaast plaatsen,” aldus Bruijns.

Duurzame investering

Naast het vinden van het juiste aanbod, zijn het beheer en financiën van de voorzieningen van belang om de speelvriendelijkheid te borgen. Speelvoorzieningen worden in Breda duurzaam verankerd in het ruimtelijke beleid, legt Bruijns uit: “Een derde van de gemeenten in Nederland heeft geen specifiek beleid op spelen. Een goed speelbeleid betekent dat je als gemeente niet eenmalige impulsen in speelvoorzieningen doet, want je weet dat je voor onderhoud of vervanging de komende tien jaar ook geld nodig hebt. We hebben op voorhand financiële vervangingsreserves in onze plannen geborgd.”

Daarnaast kan een goede samenwerking met de gebiedsontwikkelaar in nieuwe gebieden ervoor zorgen dat speelplekken niet enkel worden afgevinkt, maar gebruikt worden om doelen voor de wijk te realiseren. In Breda werken gebiedsontwikkelaar AM met de gemeente aan Hero van Breda, een nieuwbouwwijk van 420 woningen op de locatie van de voormalige Herofabriek. De ambitie is om de gezondste wijk van Nederland te realiseren door veel groen aan te brengen en bewegen te stimuleren. In eerst instantie gaf de gemeente de kaders mee en reageerden zij op de voorstellen die AM deed. In plaats van de plannen over en weer te blijven sturen, besloten de partijen om de tafel te zitten om gezamenlijk een plan te schetsen. Volgens Wolters zorgde deze samenwerking voor plan waarin de expertise van beide partijen vertegenwoordigd is: “Wij namen onze kennis over spelen mee en zij hun concepten voor een gezonde wijk. Dit brachten we in één plan samen.”