Van massaproductie naar individuele woningen, met dank aan participatie

Steden groeien snel, vooral in de landen die tot de 'Global South' worden gerekend. Door de groei zijn veel overheden niet in staat voldoende adequate huisvesting te creëren in deze steden. Toch is deze ontwikkeling geen nieuw probleem. De westerse architectuur stond voor dezelfde uitdagingen na de Tweede Wereldoorlog. Door de snelle verstedelijking nam destijds ook de behoefte aan goede woningen toe.

Dezelfde fouten

Zhuo-ming Shia, student Bouwkunde aan de TU Delft, kende deze ontwikkeling niet alleen maar uit de krant of van het journaal. Hij kreeg de verhalen uit eerste hand vanuit zijn thuisland te horen. Want ook China bouwt aan hoge appartementsgebouwen om veel mensen tegelijk te kunnen huisvesten. "Mijn familie is verhuisd uit Beijing naar deze nieuwgebouwde huizen", vertelt Shia. "Maar de gebouwen zijn allemaal hetzelfde, en liggen kilometers ver van de stad. Verhuizen weg van de stad heeft een grote impact op de levensstandaard."

Shia ziet dat deze sociale ontwikkelingen niet alleen in China plaatsvinden. Ook op het Afrikaanse continent worden dit soort oplossingen door overheden gebruikt. Bewoners worden gedwongen te verhuizen, weg van hun bestaande sociale verbanden. "Het is interessant om te zien hoe vergelijkbaar de dingen zijn over de hele wereld. Ik zie een kans om met architectuur te voorkomen dat dezelfde fouten worden gemaakt."

Die kans wilde Shia met zijn afstudeerproject benutten. Zijn plannen werden een combinatie van de input die hij kreeg vanuit de Global Housing-ontwerpstudio en zijn persoonlijke woonervaringen. "Ik ben niet gebonden aan één bepaalde plek. Ik heb in het Verenigd Koninkrijk, in China en in Nederland gewoond. Door het leven op verschillende plaatsen met verschillende culturen kijk ik anders naar het begrip 'normaal' dagelijks leven. Ik ga er nooit vanuit dat iets normaal is. Ik wil dingen aanpakken waarvan ik denk dat ze verbeterd kunnen worden."

De juiste vragen stellen

Tijdens zijn master Architecture, Urbanism & Building Science deed Shia onderzoek naar participatie in woningontwerp in de Global South onder supervisie van Global Housing-onderzoeker Frederique van Andel. “Voordat ik naar Delft kwam, had ik geen idee van participatie in ontwerp. Maar ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de sociale kant van architectuur. Met het onderzoeksproject Patterns of Participation heb ik een brede precedentstudie gedaan naar grote participatieve woningbouwprojecten wereldwijd."

Het was het eerste project waarbij Shia niet alleen in het sociale aspect van architectuur kon duiken, maar het ook kon delen met mensen die dezelfde vragen stelden. "Architectuur is geweldig, maar als architecten moeten we ons wel bezighouden met de meest urgente problemen in de samenleving. Het mag nooit alleen maar gaan om lucratieve projecten die interessant zijn voor de architect. Als architecten kunnen we een grote impact hebben op de wereld door goede gebouwen te maken. Daarom zijn zelfs gewone projecten niet saai, maar complex. Ook gewone projecten vragen om geraffineerde oplossingen. Mijn afstudeerproject verkent die oplossingen en toetst de patronen met Addis Abeba als living lab."

Een gelaagde benadering van woningbouwontwerp

Traditionele grootschalige woningbouwprojecten zijn in dit deel van de wereld vaak massaproducties van dezelfde soorten woningen met weinig tot geen variatie. Shia had echter een proces voor ogen met meer individualiteit. Iedereen heeft volgens hem immers andere woonwensen, zelfs gedurende het leven. Een ouder echtpaar heeft andere behoeften dan een gezin met jonge kinderen. In een ideale situatie komen woningbouwprojecten aan deze verschillende behoeften tegemoet, terwijl ze ook op een kosteneffectieve en duurzame manier worden geproduceerd.

In zijn project combineert hij veel verschillende technieken op verschillende schalen om een dergelijk ontwerpproces voor massawoningbouw met ruimte voor maatwerk in Addis Abeba te creëren. Hij begon met het bekijken van huisvestingsprojecten van over de hele wereld, op zoek naar de gemene delers voor succes en lessen die geleerd kunnen worden.

"Al deze projecten hebben dezelfde uitdagingen en ontwerpbeperkingen gekend. Als je huisvesting creëert voor locaties in zo'n gebied, is het de moeite waard om die lessen mee te nemen in plaats van bij elk project het wiel opnieuw uit te vinden", legt Shia uit. "Het belangrijkste is om die lessen vervolgens te vertalen naar de specifieke context, zodat de huisvesting past bij de mensen en de stad. Dat is waar de architect om de hoek komt kijken: helpen navigeren door de verschillende behoeften, van de schaal van de kamer en het huis tot het hele gebouw, de cluster en de buurt."

Open terrassen

In het door Shia beoogde ontwerpproces van woningen speelt de architect een sleutelrol in het verbinden van verschillende belanghebbenden. Bestaande lokale sociale organisaties en structuren worden gebruikt om het ontwerp- en bouwproces te organiseren. Voor zijn locatie in Addis Abeba keek hij daarom naar de lokale Iddir. Via deze zelfhulpvereniging dragen leden maandelijks een bedrag bij aan een centrale kas die vervolgens de begrafenissen van haar leden betaalt en organiseert.

Op basis van deze structuur heeft Shia de Self-help Home Improvement Association uitgevonden. "Een woordspeling op mijn eigen naam", voegt hij er lachend aan toe. "De nieuwe vereniging zou worden voorgezeten door een architect en zou de resulterende gebouwen van het proces beheren. Via deze structuur krijgen ook huishoudens met lage en middeninkomens uit de buurt toegang tot de nieuw ontwikkelde woningen."

In acht fasen kunnen nieuwe woningen worden gecreëerd op een manier die past bij Addis Abeba. Shia verwijst naar lokale gebruiken en gewoonten om de ontwerpen te verankeren in de context. Bewoners en andere burgers maken deel uit van elke fase. Fase 0 start de interventies op locatie met een bouwwerf als contactpunt tussen de huidige bewoners van de wijk en de ontwikkelende partijen. Dit contactpunt blijft gedurende het hele proces bestaan. Fase 1 gaat over het hergebruiken van het terrein, het slopen van bestaande gebouwen en het terugwinnen van herbruikbare materialen voor hergebruik. Deze ontginning wordt gedaan door de lokale bevolking. "Veel mensen leven van het recyclingproces in verschillende fasen", verklaart Shia deze keuze. 

In fase 2 tot en met 5 wordt de grond voorbereid voor de bouw en wordt een raamwerk van geprefabriceerde betonnen elementen gebouwd. In fase 6 en 7 worden de gevels gebouwd, waarbij de bewoners directe inbreng hebben in het ontwerp. De bewoners kunnen met dezelfde aannemers werken om overeenstemming te bereiken over verschillende materialen, of ze kunnen ervoor kiezen om het zelf te doen. In fase 8 wordt het project voltooid en betrekken de bewoners langzaamaan het nieuwe woonproject. Open terrassen en gemeenschappelijke galerijen worden zo door de bewoners overgenomen om semi-publieke ruimtes te creëren.

Relevante architectuur

Shia's onderzoek naar participatiepatronen toonde reeds het potentieel aan van participatief ontwerpen voor huisvesting. Zijn voorgestelde ontwerpproces voor Addis Abeba laat zien hoe de methode in het echte leven kan worden toegepast. "Ik wist niet dat ik hiertoe in staat was. Dit vertrouwen in hoe architectuur relevant gemaakt kan worden, heb ik meegenomen naar mijn huidige baan bij een architectenbureau in Londen. Ik kijk er echt naar uit om de inzichten te delen, om betere gebouwen te helpen maken waarmee het leven van mensen wordt verbeterd."