Als bewoners betrokken worden, oordelen ze vaak positiever over de kwaliteit van hun leefomgeving

Is de krimp aan de randen van het land en op de rest van het platteland voorbij, nu meer Randstedelingen sinds de coronapandemie hun woonheil in andere delen van Nederland hebben gezocht? Nee, zei bijzonder hoogleraar Bevolkingsdaling en Leefbaarheid voor Noord-Nederland Bettina Bock vorig jaar al op Gebiedsontwikkeling.nu. Die conclusie noemde zij destijds gemakkelijk en zelfs gevaarlijk.

Bock pleit voor een aanpak waarin vitaliteit en leefbaarheid blijvend aandacht krijgen. “Ga maar bij jezelf na waar je zou willen wonen, dan heb je bepaalde voorzieningen die je zou willen bereiken. Vanuit jezelf geredeneerd, is het niet zo moeilijk om te bedenken wat je dan nodig hebt."

Nauwelijks meegewogen

Gezien de inhoudelijke overeenkomsten is het niet verrassend dat Bock een van de wetenschappers is die heeft meegewerkt aan het rapport Leefbaarheid op het platteland: uiteenlopen van idylles en werkelijkheden, dat eerder deze maand verscheen. In opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) deed de universiteit een literatuuronderzoek naar verminderde leefbaarheid op het platteland. Een van de conclusies is dat het verlies aan leefbaarheid op het platteland vaak wordt veroorzaakt door het verdwijnen van voorzieningen. Dit is een proces is dat zichzelf versterkt.

“Zo kan het opheffen van een buslijn leiden tot minder leerlingen op een school, die dan gedwongen wordt te sluiten”, zegt projectleider Roel During in het persbericht dat bij het onderzoek verscheen. “En het opheffen van een huisartsenpraktijk kan leiden tot het verdwijnen van het gezondheidscentrum. Dit zet een keten aan effecten in gang die met het huidige beleid niet te stoppen is.”

Een andere constatering van het onderzoeksteam is dat de betekenis van (de samenhang tussen) voorzieningen onvoldoende wordt begrepen door de overheid. Juist de voorzieningen zorgen voor het gevoel van leefbaarheid in het dagelijks leven van plattelandsbewoners. “Er wordt veelal geen rekening gehouden met wat besluiten betekenen voor andere voorzieningen”, staat in het rapport. “Besluiten gaan er meestal vanuit dat centralisering meer efficiëntie en professionaliteit oplevert. De nabijheid voor inwoners wordt nauwelijks meegewogen.”

Bewoners verliezen motivatie

De onderzoekers hebben in beeld gebracht hoe besluiten over voorzieningen op het platteland dan wel tot stand komen en welke kennis daarbij wordt gebruikt. “Heel vaak is de belangrijkste afweging of de kosten van een voorziening nog opwegen tegen de baten”, zegt Bock in het persbericht. “Die afwegingen worden grotendeels door de aanbieder en buiten de politiek om gemaakt. De vervoerder beoordeelt of een buslijn rendabel is. Maar de aanbieder kijkt niet naar de effecten in de hele keten, terwijl die de inwoners juist hard raken.”

Een ander voorbeeld is volgens Bock het verdwijnen van commerciële voorzieningen als een dorpswinkel. Sluit de winkel de deuren, is het verder moeten reizen voor boodschappen lang niet het enige probleem. Met het verdwijnen van de winkel verdwijnt er ook een plek van dagelijkse ontmoeting en kan de fysiotherapeut geen praktijkuren aanbieden als er geen dorpshuis meer is. “Het gevaar is dat inwoners de motivatie verliezen om zich, eventueel samen met de overheid, in te zetten voor een duurzame leefomgeving en samenleving.”

Basisniveau vastleggen

De onderzoekers doen in het rapport concrete aanbevelingen waarmee overheden de achteruitgang van leefbaarheid kunnen stoppen. De belangrijkste, zeggen zij, zijn aan de politiek gericht. Alle overheidslagen moeten de regie nemen en samen met bewoners, maatschappelijke instellingen en bedrijven de vitaliteit van dorpen en het landelijk gebied verbeteren. During: “Leg bijvoorbeeld een basisniveau van leefbaarheid wettelijk vast. Denk aan ontmoetingsplekken, decentrale zorg, minimale bereikbaarheid en goed internet.” Een basisniveau van leefbaarheid kan volgens het rapport gezien worden als het fundament waarop bewoners zelf met initiatieven komen om de leefbaarheid te verbeteren – vanuit zichzelf of in samenwerking met de overheid.

Andere aanbevelingen uit het rapport gaan dan ook juist over die positie van de bewoners zelf in dit proces. Zij moeten het recht krijgen om het behoud van voorzieningen op hun eigen manier vorm te geven. “Geef inwoners het recht op zelforganisatie en veranker dit als een sociaal grondrecht. Nu lopen ze vaak aan tegen regelgeving of het commerciële belang van professionele partijen.” Met eenvoudigere subsidieregelingen en het vergemakkelijken van fondsaanvragen kunnen bewoners worden geholpen bij het aannemen van een actievere rol. Daarbij moeten (lokale) overheden die zien dat het ene dorp minder actieve bewoners binnen de grenzen heeft dan het naastgelegen dorp, met gerichte programma’s ondersteuning kunnen bieden. “Als bewoners betrokken worden, oordelen ze vaak positiever over de kwaliteit van hun leefomgeving.”