Berend Hoffman over het werken met Citymaker 2.0: Google Translate voor de gebiedsontwikkeling

Traditioneel bevinden architecten zich achterin het ontwikkelproces. Pas nadat de opdrachtgever het ei heeft gelegd inzake de eigen ambities en het een programma van eisen is opgesteld, komt de architect in beeld. Na een eerste schets volgt een voorlopig ontwerp en het hangt van de opdrachtgever af of daar vervolgens nog het definitief ontwerp en de verdere begeleiding richting realisatie bij komt. Al de nodige jaren wordt een heftig debat gevoerd over het ‘uitkleden’ van de taken van de architect. Hij zou alleen nog goed zijn om een leuk gevelontwerp te maken – daarvoor en daarna zijn anderen aan zet. Verwacht mag worden dat de opkomst van kunstmatige intelligentie hier ook de nodige invloed op zal uitoefenen.

Andere kant op

Niet iedere architect legt zich neer bij deze ontwikkeling. Zo zijn er ontwerpers die het vak van opdrachtgever c.q. ontwikkelaar erbij hebben gepakt, om zo zelf meer greep te kunnen houden op het proces. Anderen kozen ervoor om bijvoorbeeld de kant van het ontwerpend onderzoek te gaan, om daarmee in een vroege fase van de ontwikkeling (nog voor het programma van eisen) al aan tafel te komen. Berend Hoffmann geeft het vak op een andere manier verdieping: hij is inmiddels 15 jaar bezig met het programma Citymaker, een “interactief rekenprogramma voor duurzame gebiedsontwikkeling.” Op de laatste PROVADA-beurs presenteerde Hoffmann, die sinds 2016 als architect-stedenbouwkundige partner is bij ontwerpbureau Common Affairs, een 2.0-versie van het programma. “Eigenlijk is het soort Google Translate voor de gebiedsontwikkeling.”

Hoe ben je op het idee gekomen om met data aan de gang te gaan, in relatie tot de stedenbouwkundige opzet van nieuwe gebieden?

“Ik wilde vooral ons vak leuker maken. Van origine verlies ik snel mijn aandacht als het te lang duurt. En ik merkte zo rond 2008 dat het allemaal zo lang duurde in ons vak. Ik was toen een eenvoudig ontwerper, een tekenaar die al die plannen mocht tekenen. Daarmee kwam ik in de vergadering en dan was mijn plan alweer verouderd: er bleken weer nieuwe randvoorwaarden te zijn opgedoken, de andere adviseurs hadden inmiddels alweer een nieuw pdf’je gemaakt. Dus dan kon ik naar huis om de tekeningen aan te passen. En ik merkte dat het bij iedereen best snel ging om dingen aan te passen, behalve bij mij. Daar kwam bij dat mijn werk heel arbeidsintensief was en ik vaak moest zeggen: jongens, het budget is op. De gedachte kwam op: kunnen we niet eerst wat beter gaan nadenken voordat we gaan tekenen?”

Een heel legitieme vraag, maar die had blijkbaar nog niemand gesteld in die tijd?

“Architecten in die tijd waren natuurlijk ook een beetje naïef. Die dachten: als ik maar hard genoeg werk, dan komt alles goed. Er waren wel nieuwe ontwikkelingen gaande, MVRDV kwam bijvoorbeeld met de studie FARMAX, over dichtheden. Dat was voor veel ontwerpers een soort Bijbel; ze gingen er ook mee naar opdrachtgevers maar die konden er helemaal niks mee. Die hadden behoefte aan échte getallen, over echte woningen. Daar zijn wij toen over gaan nadenken. Daar kwam bij dat het ontwikkel- en ontwerpvak ook ingewikkelder werd. Voorheen was je klaar als het je het parkeren en de financiën had opgelost. Maar op een gegeven moment kwamen daar allerlei andere factoren bij. Toen zagen wij de projectmanagers ook vastlopen: ze konden het niet meer behappen. Dus toen zeiden wij: we hebben een rekenmachientje bedacht, zullen wij het er allemaal in stoppen?”

Hoe hebben jullie dat ‘rekenmachientje’ ontwikkeld? Ik neem aan dat het ook getest moest worden in de praktijk?

“Het begon als een eigen hulpmiddel in Excel, waarin ik in de avonduren gegevens plaatste, puur om te begrijpen wat er gebeurt als je aan bepaalde knoppen draait. In de loop van de tijd werd het steeds slimmer: van een persoonlijk bestandje naar een volwaardige tool. Op een bepaald moment zijn ook Stadskwadraat en Techniplan aangehaakt en hebben we Citymaker in de praktijk toegepast tijdens workshops voor verschillende gemeenten, waaronder Amsterdam, Breda en Haarlemmermeer.”

“We kregen vervolgens de kans om onze aanpak te laten zien voor twee grootschalige gebiedsontwikkelingen. De eerste was bij de A16-zone in Rotterdam, aan de Oostflank. Met de groep stedenbouwers en projectleiders van de gemeente Rotterdam hebben we daar vier scenario’s geschetst, met een afwisselende mate van stedelijkheid en met uiteenlopende vervoersmodaliteiten. Met Citymaker hebben we vervolgens per plek gekeken: wat is nou de verdichtingspotentie? Getalsmatig hebben we voor al die gebieden een programma van eisen gemaakt en die vervolgens hebben die ook weer bij elkaar opgeteld.”

“Niet veel later volgde Pampus in Almere. De gemeente daar had naast ons nog drie partijen uitgenodigd. Die waren alle drie ook drie keer zo duur, omdat zij het op een traditionele manier op een heel groot schaal wilden gaan aanpakken, met veel adviseurs. Ik was er in mijn eentje, met mijn laptop. En ik zei: kom maar op, vertel maar wat jullie willen. En dat voerde ik gewoon in – zoveel woningen, zoveel groen, et cetera – en liet realtime zien wat er dan gebeurt. Dat was ontzettend grappig.”

“Al snel bleek dat het woningbouwprogramma eigenlijk fors omhoog moest en dat er geen 15.000 maar 30.000 woningen in moesten: toen zijn we bijvoorbeeld met de bouwhoogte gaan spelen. Op eenzelfde manier voerden we de gewenste hoeveelheid water in. In plaats van dat ontwerpers en adviseurs ná elkaar werken, doen ze dat met ons programma gelijktijdig. Die aanpak sloeg aan in Almere. Het interessante is ook dat we daar nog steeds bij het plan zijn betrokken: we monitoren de plannen waarmee het ontwerpteam (bestaande uit Bura, Bright en Polyfern, red.) komt en rekenen die steeds door.”

“Het werken met Citymaker leidt er vooral toe dat partijen veel sneller elkaars taal gaan spreken. In plaats van dat iedereen op zijn eigen kantoor weer een pdf’je gaat maken, worden er ter plekke afspraken gemaakt en besluiten genomen waar iedereen mee verder kan. Het is veel effectiever dan de traditionele manier van werken waarbij een programma van eisen werd opgesteld door bij alle afdelingen de ambities op te halen en daar vervolgens een nietje door te doen: huppakee, gooi het naar de ontwikkelaar en de architect en ga maar aan de slag. En dan komt men er al snel achter: dit kan niet. Terwijl de gemeenteraad er al over heeft besloten. Het gevolg: veel vertraging en gedoe. Door elkaar te spreken, zijn mensen ook eerder bereid concessies te doen: ze zien hoe de factoren elkaar onderling beïnvloeden.”

Wat is de ICT-techniek die achter het programma zit?

“Het gaat heel simpel om een aantal variabelen die op elkaar in werken. Natuurlijk zitten er wel een paar superslimme Coca-Cola-formules in die uiteraard niemand mag weten. Het zijn de kernformules die ervoor zorgen ervoor dat eigenlijk alle variabelen met elkaar gaat praten. En omdat het programma niet heel ingewikkeld is, kunnen we er ook gemakkelijk modules en kennisgebieden aan vastkoppelen. Bureaus als Ecorys, Rebel, Stadskwadraat en Techniplan doen inmiddels mee en geven ons een stukje van hun kennis om mee te bouwen aan die gemeenschappelijke taal. Citymaker is daarmee nadrukkelijk niet een tool om allemaal adviseurs de markt uit te drukken. Het is vooral ontwikkeld om ervoor te zorgen dat die adviseurs met elkaar kunnen praten. Ook zijn we momenteel de uitbreidingsmogelijkheden met bijvoorbeeld de kennis van de netbeheerders aan het vormgeven.”

Maakt het programma ook ontwerpen?

“Nee, heel bewust niet. Ook met parametrisch ontwerpen heeft het niets te maken. Dan gaan de beelden namelijk gelijk weer de discussie beheersen, ze werken disruptief. We willen eerst helder hebben: waar spreken we met elkaar over? Andersom kan het overigens wel, bijvoorbeeld bij een tender waarin verschillende ontwikkelaars allemaal mooie beelden inleveren. Citymaker kun je dan gebruiken om te checken: kan het eigenlijk wel, wat ze beloven? Daaruit doordenkend kun je het programma ook gebruiken om direct al bij de gemeentelijke uitvraag ervoor te zorgen dat de gegevens en de verhoudingen kloppen.”

Leent het programma zich ook voor andere doelgroepen?

“Dat denk ik wel. We hebben laatst een workshop van twee uur gedaan met leden van een gemeenteraad. In het begin hoor je dan geluiden van: ‘niet te hip met die parkeeroplossingen, het is hier geen Amsterdam’. Maar aan het einde van de bijeenkomsten zaten alle auto’s in parkeerhubs en had elke buurt een volwassen park gekregen. Mensen krijgen inzicht in de impact van hun wensen. En dat zorgt voor een versnelling in het proces.”

Tot slot, hoe is dit nu om dit als architect te doen? Mis je het ontwerpen aan gebouwen niet?

“Ik weet hoelang het proces van schets tot realisatie kan duren, dat kost vaak jaren. Met Citymaker heb ik soms in twee middagen een programma van eisen klaar. Er zit een heel ander soort dynamiek in die processen. En ik vind het superleuk om dat te doen, ook omdat ik merk dat door een goed programma van eisen voor een gebied te maken mijn impact heel groot is. Ik mag meehelpen bepalen hoeveel groen en water er in het gebied komt, hoe we met de hele mobiliteitscrisis omgaan, wat voor bewonersvoorzieningen er komen, of het allemaal wel op het net past. Natuurlijk blijft het maken van een mooie schets altijd leuk. Gelukkig heb ik genoeg mensen op het bureau die als de processen voor mij te lang duren het overnemen.”