De lange lijnen in de stad, een halve eeuw ruimtelijke dynamiek in Amsterdam

De eerste Sail-manifestatie in Amsterdam in 1975 markeerde een belangrijke afslag die de stad nam in haar ruimtelijke ontwikkeling. Van de haven- en industriestad die Amsterdam toentertijd nog net was, groeide de hoofdstad in de vijftig jaar daarna toe naar een kleine metropool met een totaal andere gedaante. Die ontwikkeling beschrijft Maurits de Hoog (tot 2020 in dienst bij de gemeente) in ‘Stadsontwikkeling Amsterdam 1975-2025’. In 1975 stond de stad er beroerd voor. Sail was een feestje en het 700-jarig bestaan van de stad ging natuurlijk ook gepaard met wat feestgedruis (misschien wel met meer dan dit jaar) maar verder was er vooral veel maatschappelijke en politieke onrust. De Hoog wijdt hier terecht een hoofdstuk aan want het is “pivotal moment” in de geschiedenis van de hoofdstad. Politiek markeerde het de komst van een nieuwe generatie (linkse) politici die klaar waren met het modernistische afbraakbeleid van hun voorgangers. In plaats daarvan gingen ze voor stadsvernieuwing met behoud van het karakter, de stedenbouwkundige structuur, van de negentiende-eeuwse stad. De compacte stad werd de nieuwe koers en het structuurplan 1978 heette dan ook: ‘De stad centraal’.

De Hoog maakt duidelijk dat deze metamorfose die inmiddels 50 jaar duurt zonder meer spectaculair te noemen is. Er werden in dat tijdvak ruim 200000 woningen aan de voorraad toegevoegd en de stad groeide naar 935.000 inwoners (in 1975: 768.000). Het kaartbeeld op pagina 58 van het boek laat zien waar deze toevoegingen ruimtelijk zijn neergeslagen. Die kaart maakt duidelijk dat Amsterdam anno 2025 een veel meer aaneengesloten (vooral) woonstad is geworden. Vergeet daarnaast ook Almere niet, dat uit het niets naar de stad van 230.000 inwoners groeide (nee, het is niet Amsterdam maar wel een stad van Amsterdammers).

Lopend door de stad

Dit redelijk massieve boekwerk lijkt op het eerste gezicht misschien een leuk koffietafelboek in het kader van 750 jaar Amsterdam maar dat is het beslist niet. Daarvoor heeft het te veel inhoud en de illustraties (kaarten, foto’s en tekeningen) helpen in de eerste plaats om de auteur beter te kunnen volgen. Hij loopt als het ware door de stad en wijst de lezer al lopende op de vele veranderingen. De auteur hanteert een paar heldere “richtingaanwijzers” die tevens de structuur van het boek bepalen. Hij beschrijft vijf grote “bewegingen” in de laatste halve eeuw. Een beweging wordt hier opgevat als een maatschappelijk proces dat samenvalt met beleid, waar beleid op inspeelt of met enige moeite uiteindelijk volgt.

We lazen het al in de publicatie ‘De stad’ van Marcel van Engelen): in Amsterdam is het gemeentebestuur lang niet altijd de initiator van vernieuwing. De vijf bewegingen vormen de ruggengraat van het verhaal. Het begint met de “vernieuwing van de stad” (zeg maar wethouder Jan Schaefer). Daarna, tweede beweging, het stoppen (het proberen te stoppen) van de uittocht naar de groeikernen: “laagbouw in de stadsrand” (zeg maar het woongebied Nieuw-Sloten aan de westkant van de stad). Beweging drie is de “waterstad” (onder andere de ontwikkeling van IJburg maar veel meer dan dat) en nummer vier de stad “zuidwaarts” ( Zuidas c.a.). De vijfde beweging betreft de verbouwing van de binnenstad (zeg maar “pretstad”?). De Hoog schrijft: “supercluster binnenstad”.

Beweging 1 loopt nog steeds door, ook al kwam er een kink in de kabel met de vastgoedcrisis. En dat geldt ook voor de meeste andere bewegingen. “Waterstad” ging bijvoorbeeld eerst oostelijk, nu westelijk. Ook in zuidwaartse richting staan nog veel opgaven op de lijst. De lange lijn met de bewegingen vormt zo een structuurelement in het boek. Maar daarnaast is er ook een indeling in de tijd en die ziet er als volgt uit:

- 1975-1984 keren van het verval

- 1985-2006 herstel

- 2007-2019 groeispurt

- 2020-2025 schokken

De veranderingen in de stad zetten fysiek pas echt door na 1985. Economisch wordt Amsterdam dan een postindustriële dienstenstad. Dat verandert enigszins na 2007 als ook de creatieve, de techsector en het toerisme hun sporen gaan trekken. Amsterdam wordt steeds aantrekkelijker. Desalniettemin vertrekken er ondanks de inspanningen van de stad op de woningmarkt in 2019 50.000 mensen (binnenlands vertrek), maar dit wordt gecompenseerd door buitenlandse instroom (46.000). In de periode 2020 tot op heden doen zich de nodige schokken voor, onder andere door corona. In 2024 groeide stad netto met 4.495 zielen, met name door de aanhoudende buitenlandse immigratie. Het aantal binnenlandse verhuizingen laat zien dat er minder mensen bijkomen dan weggaan, waarschijnlijk mede door de schier onbetaalbare woningvoorraad. Trouble in paradise?

Dankzij de indelingen die de auteur gebruikt, krijg je snel greep op de inhoud. De structuur geeft de honderden projecten die langskomen een begrijpelijke plek. De hoofdstukken over de vijf bewegingen zijn ook weer voorzien van een logische opbouw: de historische lijn, ontwikkelend beleid, woonblok en verkavelingen en tenslotte vijf “representatieve publieke investeringen”. Heel fijn voor de niet doorgewinterde Amsterdammers want die laatste vijf toppers kent een beetje gebiedsontwikkelaar van buiten de stad in ieder geval wel. Is ‘Stadsontwikkeling Amsterdam’ daarmee louter een projectenboek van 50 jaar stadsontwikkeling? Het bevat zeker een enorme ceel aan projecten, zo niet alle, maar het is meer een historisch overzicht van de ruimtelijke dynamiek van de stad aan de hand van al die projecten. Ze worden geduid en in hun maatschappelijke en beleidscontext gezet.

Internationale stad

De vijf bewegingen vormen de lange lijn in een halve eeuw ruimtelijke dynamiek en zijn ook na 2025 zeker niet “uitgewoed” – met uitzondering van de lijn “laagbouw in de stadsrand” die inmiddels heeft plaatsgemaakt voor een meer hoogstedelijke ontwikkeling in de ringzone. De “waterstad” was de afgelopen decennia goed voor 50.000 woningen erbij en er is ruimte voor nog eens datzelfde aantal in de komende decennia.

Het verhaal van de Hoog maakt nieuwsgierig naar de mensen die in 1975 in de stad woonden en er nu nog steeds zijn. Hoeveel zijn dat er en hoe is hun leven en hun beleving van de stad in die 50 jaar tijd veranderd? Maar dat terzijde. Zeker is dat Amsterdam een internationale stad is geworden en qua bevolkingssamenstelling enorm is veranderd, met andere woorden fors is “doorgespoeld”. Het is een stad van komen en gaan geworden. Er kwamen grote volksstammen van buiten bij maar het vertrek liep er vaak mee in de pas. Recent lijkt dat dus aan het veranderen, met minder binnenlandse toestroom. Is dit een incidentele dip of dient zich een nieuwe trend aan?

Ondertussen barst de stad anno 2025 nog steeds uit zijn voegen, de forse productie aan land- en waterzijde ten spijt. Er moet meer gebeuren voor meer balans in de woningmarkt. De Omgevingsvisie 2050 die in 2021 is gepubliceerd, komt met “de menselijke metropool” als koers. Een meerkernige metropool is het idee, de fysieke integratie met Zaanstad, Haarlemmermeer en Almere staat voor de deur. In de woorden van de auteur: “Amsterdam wordt vele steden” en dat betekent de “emancipatie van de periferie”. Opvallend is dat op meer operationeel vlak de vorig jaar op tafel gelegde Ontwikkelingsstrategie 2035 juist weer spreekt van “buurten van de toekomst”. Moet de stad nog wennen aan het idee van de metropool die meerkernigheid bedient of gaat het hier om twee kanten van dezelfde medaille?

Complete uitgave

In ieder geval lijkt de samenhang die de Hoog 50 jaar terugkijkend reconstrueert groter dan we op dit moment daadwerkelijk aan richting zien. De lijnen uit het verleden worden doorgezet, met nieuwe instrumenten en andere stedenbouwkundige vormentaal maar we kunnen de stad nog niet betrappen op een nieuwe “beweging”, in ieder geval niet operationeel. De Hoog helpt een handje in een laatste hoofdstuk maar dat is meer een wensenlijstje dan een aanzet tot een werkelijke lange termijnvisie. Is de hoofdstad wel voorbereid op de volgende 50 jaar en op mogelijke schokken die ongetwijfeld te verwachten zijn?

Het neemt niet weg dat de laatste halve eeuw in dit boek niet alleen overzichtelijk is gepresenteerd maar heel compleet is, niets lijkt aan de aandacht van de auteur te zijn ontsnapt. Hij voegt zelf prachtige tekeningen toe met de locaties waar het gebeurde of nog gebeurt. De foto’s van toen (zwart wit) en nu (kleur, door Rindert van der Toren) laten treffend zien hoe het beeld van de stad is veranderd. Er is veel meer over de inhoud van dit zeer complete boek te zeggen dan in deze korte kenschets: de uitklappagina’s met ontwerpen en verkavelingen, de manier waarop de gemeentelijke organisatie de plannen stuurde, de financiering, et cetera. Voor gebiedsontwikkelaars is dit boek een absolute must-have.

Intussen kan Amsterdam ook zonder een nieuwe zichtbare koers nog wel even voort met de bewegingen die al lang geleden zijn ingezet. Er staat nog een forse portfolio aan gebiedsontwikkelingen klaar voor uitvoering. De stad lijkt echter nog te moeten wennen aan het idee van een kleine metropool op een hoger schaalniveau. Dat de Hoog daar maar enkele pennenstreken aan wijdt, kunnen we hem niet kwalijk nemen. Hij is in dit boek immers slechts de stedenbouwkundig historicus van dienst.