De modernistische woonwijken hebben wel degelijk erfgoedwaarde – en zo meten we die

“Een stad in een stad, opgebouwd uit grijze massawoningbouw. Een publieke ruimte bestaande uit collectieve parken, scholen, speeltuinen en kinderopvang,” zo beschrijft Anica Dragutinovic Nieuw Belgrado. De Servische architect promoveerde vorig jaar aan de TU Delft en is betrokken bij Docomomo International, een organisatie die zich inzet voor modernistisch erfgoed. De beschrijving van Nieuw Belgrado klinkt voor sommigen misschien als grimmig, maar uit bottom-up initiatieven die in de wijk wortel schieten blijkt dat bewoners de plek waarderen, legt ze uit.

In haar proefschrift onderzoekt Dragutinovic een boordelingsmethode om de waarden van modernistische wijken inzichtelijk te maken. “Mijn doel is een beter begrip van de ‘modern movement’. Ik wilde de vraag beantwoorden hoe we wijken als Nieuw Belgrado beter kunnen verkennen, begrijpen, beoordelen en eventueel herontwerpen.”

Niet bouwen in het groen

Nieuw Belgrado is een van vele modernistische wijken die vanaf de jaren 60 tot aan de jaren 80 van de vorige eeuw in Europa verrezen. Met de bouw van Nieuw Belgrado hadden stadsplanners een nieuwe hoofdstad voor het nieuwe land Joegoslavië voor ogen, vertelt Dragutinovic. Sommige delen van die nieuwe stad kregen een beschermde erfgoedstatus. “In de ‘Central Zone’ van Nieuw Belgrado mag bijvoorbeeld niet gebouwd worden in het groen. Maar deze regels gelden niet voor de hele stad.”

Anica Dragutinovic, TU Delft

“Dat gebrek aan een erfgoedstatus bedreigt de essentie van het plan, het ruime groen en de grote stedenbouwkundige schaal. De noodzaak van het behoud van deze kwaliteiten blijkt uit de reactie van de bewoners,” vertelt ze. Vanuit de community wordt de stedenbouwkundige lay-out, de architectuur van woningbouwblokken en het collectieve groen gewaardeerd. Actiegroepen als Common Action verzetten zich tegen de transformatie van hun wijk.

“Wat ontbreekt is een manier om de waarde van dit soort nieuw erfgoed vast te stellen, met name op de schaal van de wijk,” analyseerde Dragutinovic. Initiatieven die zich richten op het gebouwniveau bestaan al, zag ze, maar de grootschalige stadswijk als geheel krijgt niet genoeg erkenning. “Door de complexiteit en schaal is dat ingewikkelder, het vraagt om een interdisciplinaire benadering.” Dragutinovic richtte zich daarom tijdens haar promotietraject op de ontwikkeling van een methodologie en raamwerk die het beoordelingsproces concreet maken.

Wederzijds vertrouwen als aanjager voor erfgoedstatus

Als casestudy paste Dragutinovic het raamwerk dat zij ontwikkelde toe op Nieuw Belgrado, maar de uitkomsten zijn nadrukkelijk niet bedoeld als universele waarden legt ze uit. Het raamwerk is een methode, een stappenplan dat leidt van geobserveerde waarden tot concrete actiepunten.

Die methode begint met het in kaart brengen van de waarden en de indicatoren van die waarden. Ze wijst op het ingevulde raamwerk in haar proefschrift. De waarde ‘social’ las Dragutinovic in Nieuw Belgrado bijvoorbeeld af aan de indicatoren cohesie, collectiviteit, gezondheid, veiligheid, diversiteit en de mate van afhankelijkheid van de plek. Op dezelfde manier formuleerde ze bijvoorbeeld indicatoren voor de historische waarde (mate van nalatenschap van een periode en educatieve waarde) en de politieke waarde (bijvoorbeeld wederzijds vertrouwen, algemeen belang, inclusie, ethiek en de macht van het kapitaal). “In totaal formuleerde ik negen primaire waarde-gebieden.”

Na de inventarisatie volgt een beoordeling van de mate van aanwezigheid van elk van die indicatoren. Dragutinovic deed dat in Nieuw Belgrado voor twee specifieke woningbouwblokken en de collectieve ruimte. Het raamwerk beschrijft welke factoren de waarde van deze collectieve ruimten bedreigen, zogenoemde ‘devaluation aspects’. Vervolgens formuleerde ze wat kan gebeuren om de specifieke waarde-indicatoren te verbeteren. In de casestudy Nieuw Belgrado zou bijvoorbeeld veiligheid een punt van aandacht zijn. Vanuit de voorgaande observaties en conclusies volgt de keuze voor een ‘strategy track’: “Bijvoorbeeld de verbetering van community-netwerken.”, compleet met een lijst van instrumenten en tactieken als workshops en andere collectieve activiteiten.

Korte en lange termijn

Aan het eind van het raamwerk volgt een lijst met stakeholders die aan deze waardeverbetering kunnen bijdragen en/ of verantwoordelijk zijn. Dragutinovic benoemt in haar lijst met name de lokale gemeenschappen en verschillende overheden. De strategieën kunnen invloed hebben op korte en lange termijn. De instrumenten en tactieken zijn deels kleinschalig, uitvoerbaar door bewoners, tegelijk zijn voor de lange termijndoelen politieke veranderingen nodig. Dragutinovic ziet op de schaal van de hele stad of wijk ook een rol voor private partijen als ontwikkelaars en ontwerpers, in samenwerkingsverbanden kunnen zij de collectieve ruimte herontwerpen.

Op de vraag in hoeverre het raamwerk ook toepasbaar is op Nederlandse steden verwijst ze naar een onderzoek dat ze uitvoerde met een collega in Almere. In een video van het project is te zien waarin ze uitspraken van bewoners van Nieuw Belgrado en Almere Haven naast elkaar leggen. Uit die vergelijking komen geen concrete ruimtelijke oplossingen naar voren, het doel is vooral het bepalen van de opgave. Ondanks de grote architectonische en stedenbouwkundige verschillen tussen de twee steden overlappen de thema’s die de bewoners in hun wijk waarderen, schrijft Dragutinovic in een paper naar aanleiding van de vergelijking.

Deze waarden zoals ‘sociale cohesie’ en ‘levende geschiedenis’ kunnen als uitgangspunten dienen voor een strategie voor Almere of Nieuw Belgrado. Met daarbij wel een nuance: “De waarden die naar voren komen en het raamwerk zijn niet universeel en kunnen dus niet klakkeloos als advies dienen voor andere steden. De uitkomsten van het bewonersonderzoek in combinatie met andere onderzoeksmethoden dienen als uitgangspunt voor het raamwerk,” benadrukt Dragutinovic nogmaals. “Met het raamwerk kunnen gebruikers, van bewoner tot ontwikkelaar, dus de unieke eigenschappen en specifieke problemen van modernistische woonwijken bepalen en deze op een passende manier aanpakken.”