Onderzoek De ondergrond is de onzichtbare levensader van onze steden. Onderzoek van VU-organisatiewetenschapper Evelijn Martinius laat zien dat de ondergrond een cruciale maar vaak een onderschatte factor vormt in de complexe ruimtelijke puzzel. Versnipperd beheer en een ambivalente houding van managers zorgen voor een gebrek aan overzicht. Het gevolg: kostbare vertragingen en inefficiënties bij de vernieuwing en uitbreiding van verouderde infrastructuur. Haar boodschap: start met vroegtijdige bodemonderzoeken en fysieke inspecties en ontwikkel een strategische visie waarin de ondergrond volledig is geïntegreerd in de gebiedsontwikkeling.
De ondergrond vormt het onzichtbare fundament van onze steden, met de complexe netwerken van kabels, leidingen, tunnels en funderingen. Deze netwerken leveren elektriciteit, gas, water en data en maken het moderne leven mogelijk. Echter, een groot deel van deze ondergrondse infrastructuur is verouderd, onvoldoende in kaart gebracht en onderhevig aan groeiende ruimtelijke druk – mede door energietransitie, klimaatadaptatie en verstedelijking. Concurrentie om de schaarse ondergrondse ruimte neemt toe, terwijl het overzicht op het geheel ontbreekt. Dit leidt tot ruimtelijke knelpunten, oplopende kosten en vertragingen in projecten.
Tekortkomingen in beheer
Nieuw onderzoek van organisatiewetenschapper Evelijn Martinius van de Vrije Universiteit Amsterdam werpt een scherp licht op de tekortkomingen in het huidige ondergrondse beheer. Haar studie, gebaseerd op twee jaar etnografisch onderzoek binnen Nederlandse ondergrondse infrastructuurprojecten, legt bloot dat het beheer van deze netwerken vooral gericht is op risicomanagement. De ondergrond geldt vooral als risicofactor voor het dagelijks functioneren van de stad. En dat blijkt een te beperkte insteek.
De boodschap van Martinius is helder: wegkijken is geen optie meer
Projecten zijn gefragmenteerd: elk onderdeel heeft een eigen verantwoordelijke, budget en planning. Hierdoor ontbreekt het totaaloverzicht, worden kansen voor samenhang gemist en ontstaan inefficiënties. Verantwoordelijken focussen op hun eigen technische taken, zoals het beheer van specifieke kabels of leidingen, en verliezen het grotere geheel uit het oog. Ondertussen blijft de ondergrond lastig te doorgronden door onbekende bodemlagen, onvoorziene obstakels en beperkte informatie. Deze verkokering leidt tot dubbel werk, onvoorziene kosten en projectvertragingen.
Ongrijpbare kracht
Er gaapt een kloof tussen de wens om de ondergrond strikt te beheersen en de ongrijpbare realiteit. Martinius constateert dat project- en assetmanagers hierin ambivalent zijn. Enerzijds reduceren zij de ondergrond op strategische wijze tot hun eigen technische domein, bijvoorbeeld de kabels en leidingen waarvoor zij verantwoordelijk zijn. Anderzijds zien zij de ondergrond als iets dat ver buiten hun expertise ligt, als een ongrijpbare kracht. Deze ambiguïteit leidt ertoe dat beslissingen worden uitgesteld en de versnippering wordt versterkt.

‘Leidingen ondergronds’ door Rasbak (bron: Wikimedia Commons) onder CC BY-SA 3.0, uitsnede van origineel
De boodschap van Martinius is helder: wegkijken is geen optie meer. Terwijl de fysieke ruimte onder onze steden steeds intensiever wordt benut, ontbreekt vaak een goed overzicht op de samenhang tussen de onderliggende systemen. Juist daarom benadrukt zij dat de ondergrond, ondanks haar onzichtbaarheid en complexiteit, cruciaal is voor succesvolle gebiedsontwikkeling. Zij pleit daarom voor een integrale aanpak: organiseer standaard vroegtijdig bodemonderzoek en fysieke inspecties, zodat de werkelijke situatie helder wordt en risico’s afnemen.
Daarnaast vraagt de onderzoeker om een strategische visie waarin de ondergrond vanzelfsprekend en integraal is opgenomen in het ruimtelijk beleid van organisaties en overheden. Alleen zo kan de bodem, zowel letterlijk als figuurlijk, de basis vormen voor toekomstbestendige infraprojecten.
Het proefschrift, ‘Digging a whole: an ethnographic exploration of underground infrastructure projects’, wordt in 2026 openbaar toegankelijk
Cover: ‘Industriële tunnel met complexe leidingen’ door kudla (bron: shutterstock)