Verslag Hoe veilig, bereikbaar, groen of culinair verantwoord zijn de 50 grootste gemeenten van Nederland? De onderzoekers van Atlas voor gemeenten leggen de G50 jaarlijks langs de lat. Analyses aan de hand van maar liefst 50 criteria monden uit in conclusies en ranglijsten. In de editie van 2016, op 15 juni in Purmerend gepresenteerd, is volop aandacht voor de rol van water en voor de keerzijde van stedelijk succes.
Presentatie Atlas voor gemeenten 2016
Voordat de statistieken verschijnen, wordt ruimschoots aandacht besteed aan de cultuurhistorische rol van water. Gastgemeente Purmerend gedenkt dit jaar de Waternoodramp van 1916. Aanhoudende regen en een stormvloed zorgden een eeuw geleden voor overstromingen in een aantal aan de Zuiderzee gelegen gebieden. Praktisch heel Waterland liep onder. De gebeurtenissen gaven de regering destijds aanleiding om het plan van Cornelis Lely voor de Zuiderzeewerken, inclusief Afsluitdijk, uit te voeren. Maar ondanks de Afsluitdijk moeten Waterlandse gemeenten nog steeds hun uiterste best doen om ‘water te houden waar het hoort, buiten onze leefgebieden en binnen bereik’, aldus locoburgemeester Mario Hegger.
Inspiratie
Beeldend kunstenaar Bruno van den Elshout vertelt waarom hij in 2012 een jaar lang de einder vanaf het Noordzeestrand fotografeerde en deelde (via internet). Hij was op zoek naar een inspirerende verbeelding van ‘rust en ruimte’. De 9000 foto’s bundelde hij in een monumentaal boek dat de lezer, of kijker, letterlijk en figuurlijk telkens een andere horizon biedt. Leontine van de Stadt, bedenker van de tv-serie Nederland in 7 overstromingen, wandelt in zevenmijlslaarzen langs verschillende watersnoden en memoreert hoezeer de voors en tegens van water in de buurt altijd een vertrouwd onderdeel van het dagelijks leven van vele Nederlanders is geweest. Maar inmiddels lijken de grote inundaties uit het collectief geheugen te zijn verdwenen. Van de Stadt breekt daarom een lans voor de herontdekking van deze rijke watersnoodcultuur ter inspiratie van het stedelijk waterbeheer van nu. ‘Stedelingen zijn het contact met water verloren.’
Huizenprijzen
Econoom Maarten Bosker van de Erasmus Universiteit onderzocht samen met Atlas voor gemeenten het verband tussen water en woningprijzen. ‘Houden woonconsumenten rekening met een overstromingsrisico?’ Bosker en collega’s stelden onder meer een lijst samen waarin het percentage wordt gegeven van het gemeentelijk woningbestand dat waterschade oploopt wanneer de primaire waterkeringen het begeven. Ook vergeleken ze huizenprijzen van woningen met en zonder overstromingsrisico op basis van een uitgebreide dataset (alle Nederlandse postcodegebieden gedurende een periode van 13 jaar). De analyse behelst 130 variabelen die van invloed kunnen zijn op de huizenprijs. Dit om de invloed van het overstromingsrisico op die prijs zo zuiver als mogelijk te kunnen bepalen.
Gedegen onderzoek, zo lijkt het, waaruit een niet heel spannende hoofdconclusie is getrokken: prijzen van huizen die de kans lopen letterlijk onder water te komen staan, liggen gemiddeld één procent lager dan die van woningen zonder overstromingsrisico. Wat betekent dit nou? Volgens Bosker beduidt dit percentage, omgerekend naar een verzekering voor overstromingsschade, dat bewoners van huizen in de risicogebieden bereid zijn rond de 70 euro per jaar aan premie te betalen. ‘Dat is de helft van een gemiddelde opstalverzekering.’ Zo kun je ook beredeneren dat diezelfde groep mensen het acceptabel vindt dat de overheid jaarlijks circa 200 miljoen euro extra uitgeeft aan overstromingspreventie. ‘Ongeveer 20 procent meer dan het huidige bedrag van 1,1 miljard euro per jaar.’
Klimaatadaptatie
Wat brengt de toekomst? Als door zeespiegelstijging of een ander gevolg van klimaatverandering een groter deel van de Nederlandse woningvoorraad aan een overstromingsrisico blootstaat, betoogt Bosker, zal een deel van de woningwaarde verdampen. Deltacommissaris Wim Kuijken denkt dat de soep niet zo heet wordt gegeten als hij wordt opgediend. Onder de paraplu van het Deltaprogramma wordt juist structureel geïnvesteerd in het beperken van overstromingsrisico’s en het voorkomen van schades. Hij legt uit dat nieuwe waterveiligheidsnormen alle huizenbezitters achter dijken en duinen een gelijke, hoge mate van veiligheid gaan bieden. Waar de gevolgen van een overstroming zeer ernstig zijn in termen van slachtoffers en schade, worden nog scherpere eisen gesteld aan keringen.
Het Deltaprogramma zet ook in op een klimaatbestendige gebouwde omgeving. Onder de noemer Ruimtelijke adaptatie werken de verschillende overheden met maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven en kennisinstellingen aan maatregelen tegen wateroverlast, hittestress en droogte. Het uitdragen van kennis van bedreigingen en oplossingen is een van de speerpunten. Kuijken benadrukt dat hoewel in veel gemeenten kwetsbare objecten en locaties goed in beeld zijn en aan de bescherming hiervan concrete doelen zijn verbonden, een deel van de opgave het regionale organiserend vermogen betreft. ‘Je komt er niet door een tegel te vervangen door een plantje. De echte uitdaging zit in de overgang naar grootschaliger actie.’ De verschillende spelers in stedelijk gebied moeten op één lijn worden gebracht. Als een aanpak op nationaal niveau mogelijk is, zou het op regionaal niveau ook moeten kunnen. Kijk naar Kopenhagen, zegt Kuijken. ‘Daar viel in 2012 op een zomerse dag meer dan 150 mm regen. Ter vergelijking, de gemiddelde neerslag per jaar ligt rond de 750 mm.’ Eén regenbui ontwrichtte de stad, de schade bedroeg ruim 1 miljard euro. ‘Kopenhagen heeft zijn lesje geleerd en de gemeenteraad heeft besloten om de gehele stad binnen 15 jaar geheel klimaatadaptief in te richten.’
Succes is betrekkelijk
Gerard Marlet, directeur Atlas voor gemeenten, benoemt de twee gezichten van water in relatie tot woningwaarde die in het onderzoek voor de nieuwe editie uitdrukkelijk naar voren komen. ‘Je ziet dat mensen compensatie wensen voor een huis op een plek met een overstromingsrisico maar je ziet ook dat mensen bereid zijn meer te betalen voor een huis op een plek met uitzicht op water of met recreatief water in de buurt.’ Per gemeente zijn de gemiddelde baten van water in de nabijheid groter dan de lasten, luidt een van de conclusies uit de nieuwe Atlas. Marlet heeft voor de gelegenheid ook een lijstje gemaakt op basis van de bevolkingsomvang in de 50 steden uit de Atlas, nu en in 1916. Dan blijkt dat op een termijn van een eeuw toch weinig zinnigs valt te zeggen over groei en krimp, zegt hij. ‘Het is niet gezegd dat de krimpsteden van nu de krimpsteden van de toekomst zijn.’
Op basis van zijn analyses wil Marlet het succes van de volgens ranglijstjes succesvolle gemeenten graag relativeren. Dat een hoge mate van aantrekkelijkheid voor de creatieve en hoogopgeleide klasse leidt tot werkgelegenheid voor laagopgeleiden en mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt, blijkt geen wet van Meden en Perzen. ‘In de praktijk valt dat effect behoorlijk tegen. Doordat hoog- en middenopgeleiden onder hun niveau gaan werken, blijven banen buiten het bereik van laagopgeleiden.’ Er is dus sprake van verdringing. Groepen op achterstand bevinden zich bovendien vaak ook op enkele plekken in de stad, wat sociale segregatie in de hand werkt. De acute opgave voor bestuurders van aantrekkelijke steden lijkt helder. Marlet: ‘Verklein de afstand tot de arbeidsmarkt zodat meer mensen kunnen profiteren van de kansen die deze steden bieden. Ik denk dat er anders grote leefbaarheidsproblemen kunnen ontstaan.’
Cover: ‘water’
Door Eric Burgers
Zelfstandig journalist
