Analyse De Floriade 2022 in Almere is alweer enige tijd historie. In de berichtgeving was er veel aandacht voor het enorme verlies en de teleurstellende bezoekersaantallen. In april 2023 kwam de Floriade ook als geheel aan het eind. Criticus Noël van Dooren kan dat volgen, maar vraagt toch aandacht voor een andere kijk op de erfenis van dit evenement.
Ik ervoer de Floriade in Almere als een merkwaardige verzameling ‘dingen’: van overbodig en tuttig tot relevant en mooi. Dat alles op een te groot terrein dat waanzinnig veel tijd en geld vroeg om voor een half jaar dienst te doen. Het proclameren van het einde van de Floriade was zo bezien een gemakkelijke inkopper en dat is nu ook bewaarheid gebleken. Maar in mijn rol als criticus vind ik het wel een erezaak zo’n eerste emotie wat beter te bevragen. Daarom schreef ik (al voor het recente besluit definitief te stoppen met de Floriade) een kritiek voor het internationale Journal of Landscape Architecture. Ik vergelijk daarin de Nederlandse traditie van Floriades vergelijk met de Duitse Bundesgartenschau, die als tweejaarlijkse federale tuinbeurs al veel vaker is georganiseerd.
Iconisch object
Een Floriade of BuGa (de gangbare afkorting voor Bundesgartenschau) is een evenement, maar net als andere hallmark events zoals de Olympische Spelen werd door de tijd heen steeds sterker het idee benadrukt dat het evenement ook iets zou moeten nalaten. Bij de eerste Floriade was dat een iconisch object: de Euromast In Rotterdam. Later verschoof dat later naar het voorinvesteren in een toekomstige ontwikkeling, waarvan we bij de aflevering in Zoetermeer (1992) de eerste tekenen zien. Idealiter hangen die twee nauw samen. De infrastructuur die nodig is voor het toekomstig gebruik komt bijvoorbeeld direct uit de opzet van het festivalterrein voort.
Maar tegelijk gaat het om twee heel verschillende zaken: het evenement Floriade zit ergens tussen een meerdaags festival en een attractiepark in, terwijl de bijdrage aan gebiedsontwikkeling complex en gelaagd is en zich richt op de (midden)lange termijn.
Hamburg, Mannheim en Stuttgart hebben met het organiseren van meerdere BuGa’s hun groenstructuur structureel verbeterd
Het is een lastig te doorgronden geheel: de (financiële) organisatie van een commercieel evenement en een parallel publiek project, gericht op de toekomst. Ook het debat over het financiële debacle van deze Floriade schept geen duidelijkheid wat nu waaraan toe te rekenen is (zie het kader onderaan dit artikel). Met als gevolg dat de verontwaardiging over het inderdaad schandalige tekort een nuchtere inhoudelijke evaluatie in de weg staat. Ook bij onze oosterburen gaat het soms mis – de BuGa Rostock 2025 werd vanwege het groeiende tekort op voorhand geannuleerd (voor het eerst in de 70-jarige geschiedenis).
Maar doorgaans gaat het goed, mede vanwege een meer gestructureerde organisatie en financiering. Op federaal en deelstaatniveau zijn er middelen beschikbaar waar een kandidaat-Gartenschau een beroep op kan doen. Die vooraf bekende middelen zijn succesfactor één: een overzichtelijke en betrouwbare geldstroom voor een gemeente om iets extra’s te bereiken. Daarnaast weten de Gartenschau’s toch iedere keer weer veel aandacht te trekken.
Tientallen hectares
Er was zelfs ergernis dat de grote steden voortdurend de BuGa toegewezen kregen. Sinds 1980 is er daarom ook de Landesgartenschau, georganiseerd in kleinere gemeenten die met een evenement van 5 tot 10 hectare iets op gang wilden krijgen. Zo trok de LaGa 2022 in Beelitz, een stadje in de grootte van Doesburg, 500.000 bezoekers: niet veel minder dan de Almeerse Floriade. En waar Beelitz niet heel ambitieus is – een bestaand groengebied aan een riviertje wordt opgewaardeerd – is de BuGa 2023 van Mannheim zeer ambitieus. Hier wordt een extreem verhard militair terrein van tientallen hectares opgeruimd zodat de stad er een groene long van formaat erbij krijgt.
Deze vult niet alleen een missende schakel in de stedelijke groenstructuur in, maar frist ook het klimaat van de ongunstig gelegen binnenstad letterlijk op. Het fenomeen Gartenschau is zeker niet kritiekvrij, maar is desondanks springlevend. En met de lange serie – naar schatting 110 BuGa’s en LaGa’s – is inmiddels een interessante verzameling ontstaan. Daarbinnen kan zowel het evenement in zijn ambitie, ontwerp en thematiek alsook de bijdrage aan de verdere stedelijke ontwikkeling vergeleken en geëvalueerd worden. Met name de steden Hamburg, Mannheim en Stuttgart hebben met het organiseren van meerdere BuGa’s algemeen erkende structurele verbeteringen van hun groenstructuur tot stand gebracht. Het is opmerkelijk dat die kant van de zaak weinig belicht wordt.
‘Opgebroken straat op het voormalige Floriadeterrein’ door Noël van Dooren (bron: Noël van Dooren)
Waar het ook weinig over gaat, is over hoe de Floriade concreet door zou kunnen werken. Ik laat hier buiten beschouwing dat de Almeerse Floriade aan concrete initiatieven rond voedsel, biobased bouwen en stadsklimaat zeker een boost heeft gegeven (aldus betrokken partners in de gemeente). Het gaat me hier vooral om het aspect van gebiedsontwikkeling. In het Masterplan van 2010 werd de vraag gesteld hoe Almere, met zijn geschiedenis als ‘meerkernige’ stad, zou kunnen doorgroeien en verdichten – zonder de bijzondere kwaliteit met grote groenstructuren geweld aan te doen.
Waar tot dan toe het Weerwater werd gezien als de grote plas waar het centrum van de stad aan ligt, zou het Weerwater als geheel het hart van de stad moeten worden. Begin januari 2023 werd, gebruikmakend van drie bruggen die met de Floriade werden gerealiseerd, het ‘rondje Weerwater’ geopend, 7 kilometer lang.
Veel misgegaan
Het Masterplan stelde dat ook de barrière van de A6, in feite een weeffout in het stadsontwerp, moest worden geslecht. Daar is met de Floriade een eerste stap in gezet: de Floriade werd aangegrepen om een verdiepte ligging van de A6 versneld uit te voeren. De wijk Hortus die op het voormalige Floriade-terrein ontwikkeld wordt, zou als een nieuwe decentrale ontwikkeling bijdragen aan het rondje Weerwater. Hortus zou tevens een experimentele woonwijk worden met bijvoorbeeld kennisontwikkeling rond biobased bouwen.
Om allerlei redenen is er in de verhouding tussen de stad Almere en de ontwikkelaar van Hortus, Weerwater CV met daarin Amvest en Dura Vermeer, veel misgegaan. De te realiseren dichtheid wordt veel lager en het experimentele karakter is niet meer zo duidelijk. Dat daarmee Hortus een relatief gewone, luxe woonwijk kan worden, is teleurstellend. Wellicht kan de stad nog een paar slagen winnen en meer van de oorspronkelijke ambities waarmaken.
Expliciete ambities
In politiek opzicht vond de afgelopen jaren een aardverschuiving plaats. De Floriade-bid werd ingezet door een stadsbestuur met expliciete ambities op het vlak van stedenbouw, strategie en kwaliteit, mede verwoord door toenmalig wethouder Adri Duijvesteijn. Het bestuur ten tijde van de openstelling van de Floriade legde de prioriteiten echter anders. De Floriade had ook zo maar niet door kunnen gaan. Opvallend is dat onder diegenen die daadwerkelijk aan de stad werken een sentiment te horen is dat ik ook in Mannheim waarnam: de tuinbouwtentoonstelling was een zeer hulpvaardige stap in het realiseren van strategische ambities voor de lange termijn. Dat is een geluid dat we in de discussies over de Floriade niet veel hebben gehoord.
Met alle terechte kritiek op de Floriade 2022 ben ik toch benieuwd naar de Gartenschau van Mannheim 2023
De internationale literatuur rond mega-events en hun rol in gebiedsontwikkeling stelt veel kritische vragen. Martin Müller verwoordde dat in 2015 met de term ‘mega-event syndrome’: de hardnekkige neiging om positieve effecten over te belichten en negatieve te negeren. Maar bijvoorbeeld ook de vele voorbeelden waarin het reguliere ruimtelijk-ordeningsinstrumentarium bewust buiten spel werd gezet om het mega-event te faciliteren. Niettemin is er ook consensus dat met een mega-event de gaststad een waardevolle extra stap kan zetten, mits zorgvuldig georganiseerd en met open oog voor alle mogelijke bijeffecten. Juist de Duitse Gartenschau’s laten die beide kanten zien.
Nog van deze tijd?
Kortom: voor een gezonde discussie over de Floriade was een uitstapje naar Duitsland zinvol geweest. Natuurlijk was het dringend nodig dat de organiserende Nederlandse Tuinbouwraad zich de vraag stelde of het evenement nog van deze tijd was. Dat het evenement op deze wijze veel te risicovol is voor een achtste editie: zeker. De interessante vraag die rest: wat heeft de Floriade nu specifiek gebracht heeft als kwaliteitsinstrument en als hefboom voor gebiedsontwikkeling? Hoe verhoudt de opzet en thematiek van zo’n type instrument zich tot andere voorbeelden – denk aan de Internationale Bau-Ausstellung, of de Europese Culturele Hoofdstad?
Met alle terechte kritiek op de Floriade 2022 ben ik toch benieuwd naar Mannheim 2023. Vanuit gedachten over gebiedsontwikkeling is er alle reden voor een breder en dieper gesprek. Zijn de partners achter gebiedsontwikkeling tot meer in staat met een instrument van het type Floriade? Welke uitdagende locatie of transformatieproblematiek zou in de komende jaren gediend zijn met een boost van zo’n instrument? Deze vragen lijken me, ook na het besluit van de Nederlandse Tuinbouwraad, buitengewoon relevant.
In diverse media werd aandacht besteed aan het feit dat het tekort van de Floriade nog weleens veel groter zou kunnen zijn. Het Parool publiceerde eind februari een groot artikel waarvan de conclusies op allerlei plekken werden overgenomen. Daarbij werd verwezen naar een rapport van een groep ‘critici en klokkenluiders’. Deze groep, onder aanvoering van ‘deskundige in de vrijetijdsector’ Hans van Driem (die overigens commercieel directeur was van de Floriade Zoetermeer), meent dat de rekensom rond de Floriade oneigenlijk is opgesteld.
Vanuit het perspectief van gebiedsontwikkeling compliceert hun rapport echter de zaak meer dan dat het opheldert. Het rapport wil aantonen dat nog veel meer kosten aan de Floriade moeten worden toegerekend en het tekort dus nog veel groter is. Voor een deel gaat het daarbij precies om het grijsgebied tussen ‘evenement’ en ‘doorontwikkeling’. De opstellers van het rapport struikelen een beetje over hun eigen voeten in het verlangen zoveel als maar mogelijk naar het zwarte gat Floriade te schuiven. Zo wil Van Driem graag de juridische strijd die de gemeente met de projectontwikkelaar over de wijk Hortus voert toerekenen aan de Floriade. Net zoals de uitkoop van de camping, zeilschool en jachthaven die in het plangebied lagen.
Interessant en curieus is dat Van Driem en consorten daarbij MVRDV ook een veeg uit de pan geven, want ‘hoofdoorzaak 7’ van ‘het financieel debacle’ ligt aan de ontwerpers: “Foute layout park, niet verrassend door grid-structuur, kaarsrechte paden en te lang (20km) voor 60+ publiek. Ontworpen door stedenbouwkundige architect. De Floriade moet altijd ontworpen worden samen met themapark- en landschapsarchitecten!”
De zelfbenoemde Floriade-criticus lijkt vooral verongelijkt dat zijn deskundigheid niet werd gewaardeerd: “Onze rapporten over de Floriade zijn tientallen malen genoemd in de media en regelmatig ter informatie verstuurd aan alle fractievoorzitters van de politieke partijen in Almere. Ondanks al deze waarschuwingen zijn we tussen 2014 en 2023 slechts één keer gevraagd om onze voorspelling te komen toelichten, waarom de Floriade 2022 op een financieel debacle zou uitlopen.”
Feit is dat er een schandalig tekort bestaat en veel onduidelijkheid over hoe dat zo gekomen is. Het is te hopen dat er nog een onafhankelijk deugdelijk onderzoek kont. Dat zou dan verplichte kost zijn voor eventuele toekomstige evenementen die tevens als aanjager van gebiedsontwikkeling dienen.
Cover: ‘Floriadeterrein met Weerwater en Almere Centrum op de achtergrond’ door Noël van Dooren (bron: Noël van Dooren)
Wilt u reageren op dit artikel of een gastbijdrage voor Gebiedsontwikkeling.nu schrijven over een ander onderwerp? Bekijk dan hier de mogelijkheden.
Door Noël van Dooren
Noël van Dooren is landschapsarchitect, architectuurcriticus en onderzoeker
