Ebbingekwartier in Groningen: wat vinden Haan & Laan er eigenlijk van?

De noordoostelijke punt van de binnenstad, een gebied binnen de vestingwal, kent een bijzondere geschiedenis. Gebouwen ontbraken omdat het schootsveld open moest blijven. Tot halverwege de negentiende eeuw lagen hier niet alleen tuinen, akkers en bleekvelden, maar ook begraafplaatsen. Een tijdlang beschikte de Joodse gemeente over een eigen terrein. En ter dood veroordeelde soldaten werden er opgehangen en begraven.

Na de sloop van grote delen van de vesting bouwde Groningen hier in 1854 een gasfabriek, als tweede in Nederland na Amsterdam. Het complex groeide uit tot een imposante plek met hoge schoorstenen en enorme gashouders. Op een ander deel vond in 1903 de Tentoonstelling van Nijverheid en Kunstindustrie plaats, met honderdduizenden bezoekers. Later bouwde de universiteit er scheikundelaboratoria. Vanaf 1940 tot de jaren zeventig lieten expediteurs (boden) aan het Oosterhamrikkanaal goederen overladen op vrachtauto’s. Elders streken circussen neer. Zo ontstond de werknaam Ciboga voor dit circus-, boden- en gasterrein. De gasfabriek werd gesloten begin jaren zestig na de aardgasvondst in Slochteren. Een niemandsland ontstond met gratis parkeren als belangrijke attractie.

Vanaf 1987 maakt de gemeente herinrichtingsplannen, maar ernstige bodemvervuiling blijkt een hoofdpijndossier. De gemeente overweegt in 1992 de vestiging van een prostitutiezone. Bewoners en het naburige academisch ziekenhuis zijn fel tegen. Het bodenterrein wordt uit het plan gehaald en krijgt een universitaire bestemming. Het resterende plangebied (Ciga) beslaat 12 hectare, tussen Boterdiep, Korreweg, Singelweg, Bloemsingel en Bloemstraat, en krijgt later de naam Ebbingekwartier.

De gemeente vindt het niet nodig om het gebied een volledig groene of blauwgroene bestemming te geven omdat nabij het Noorderplantsoen ligt, een groene long van formaat. De functies wonen, werken en voorzieningen staan centraal. Plus de wens een maximaal open gebied te maken door architectuur en omgevingsontwerp als gelijkwaardig te zien.

De planhorizon is 2009. Verkenningen spreken eerst over 900 woningen, later over 600. Met de grote vraag of, en zo ja waar door of langs het gebied een tramlijn komt.

Een nieuwe benadering

Na het winnen van de Europanprijs – een Europese competitie om innovatief ontwerp te stimuleren voor specifieke locaties – voor het circusterrein in 1994 mag Studio S333 een masterplan maken voor het hele gebied. In 1998 komt een stedenbouwkundig plan gereed met dertien ‘schotsen’, die in zeven fasen moeten worden aangelegd. Het zijn compacte woonblokken, ‘als ijsschotsen drijvend in een groene, open ruimte’. Binnen de blokken komen bijzondere zones tussen privé en openbaar: zogenaamde ‘parochiale ruimtes waar gelijkgestemden elkaar tegenkomen’.

Binnen het plangebied wordt het maaiveld auto-arm of autovrij en is scheiding van verkeerssoorten minimaal. Als parkeernorm geldt een halve auto per woning. Ondergrondse parkeergarages gaan de auto’s van de straat houden. De Britse architect Will Alsop ontwerpt een van de schotsen en de openbare ruimte van het gebied.

Met Ontwikkelcombinatie IMA, ofwel ING Vastgoed, bouwbedrijf Moes en Amstelland Ontwikkeling, sluit de gemeente in 1999 een realiseringsovereenkomst. Anticiperend op het bestemmingsplan, vastgesteld in 2001, start in 2000 de bouw van de eerste twee schotsen: winkels, woningen en 300 ondergrondse parkeerplekken. Een derde complex gaat najaar 2002 in de verkoop, maar wordt een half jaar later uit de markt gehaald. De woningmarkt gaat door een dip na de internetzeepbel en er zijn aanzienlijke klachten over de opgeleverde complexen.

De ontwikkelaars bepleiten met succes wijzigingen in de stedenbouwkundige uitgangspunten. Schotsen verdwijnen naar de achtergrond, andere typen stadsblokken doen hun intrede. Er komt een duidelijker onderscheid tussen privé- en publieke ruimte. De parkeernorm gaat omhoog en er komen meer grondgebonden woningen en meer gemengd stedelijke centrumfuncties. Met een nieuw ontwerp start in 2007 de bouw van het derde complex. In 2011 stelt de gemeenteraad het bestemmingsplan Ebbingekwartier vast, het vervangt het zuidelijk deel van bestemmingsplan CiGa.

Perikelen

Intussen begon al in 2003 de bouw van de Boterdiepgarage, 1200 plekken voor wijkbewoners en binnenstadbezoekers, maar helaas. De heipalen komen weer omhoog in de dikke Groningse klei. En dat terwijl het concept ingenieus was: op de meest vervuilde plek van het gebied een parkeergarage bouwen zodat de ontgraven diepte direct bruikbaar wordt en de saneringsdamwanden als funderingsdamwanden voor de garage dienen. Als landelijk voorbeeld binnen het project ‘Kwaliteit op Locatie’ introduceerde de gemeente een nieuwe werkwijze en haalde veel subsidie binnen.

In 2009 gaat de Boterdiepgarage open en kan eindelijk de woningbouw op het parkeerdek beginnen. Het is echter de tijd van de kredietcrisis en na de start van woonblok Courtine valt de bouw stil. Tijdelijke functies brengen leven in de brouwerij, en overlast voor de buurt. In 2016 opent een razend populair stadsstrand met zwemwater in het Oosterhamrikkanaal. Het tramplan is intussen afgeblazen.

Vanaf 2014 zetten de ontwikkelaars mondjesmaat weer woningen op de markt. In 2015 start de bouw van The Student Hotel aan Boterdiep/Kolendrift. Medio 2017 begint de bouw van het complex Grutmolen. Onenigheid met de NAM over extra kosten voor de aardbevingsbestendigheid betekende anderhalf jaar vertraging. Het ene na het andere deelproject komt vervolgens van de grond. Alleen het meest zuidelijke deel wacht nog op invulling.

Wat zien we?

Rijen volop gebruikte fietsnietjes markeren de entree van Winkelcentrum De Beren vanaf de Korreweg. Levendige kraampjes van de zaterdagse Ommelandermarkt vullen de ruimte tussen Schots 1 en Schots 2, de twee oudste bouwblokken van het gebied. De eerste heeft koele groenglazen gevels en een afgesloten binnenterrein. De tweede is bekleed met warm Western Red Cedar en het binnenterrein, de Monnikhof, is grotendeels vrij toegankelijk. Via een terrasvormige opbouw kom je bij de entrees van de woningen boven de winkels. Op alle niveaus liggen grove rode kiezelstenen, die Haan doen herinneren aan gravel roads in Namibië. Bedoeld om kinderen hier maar niet te laten spelen?

We kruisen de Bloemsingel en staan voor het voormalig Scheikundig Laboratorium. Een groep kunstenaars transformeerde dit gebouw in 2009 tot Het Paleis: ateliers, bedrijven, woningen, hotel, feestzalen en vergaderruimtes. Het maakt een gesloten indruk, als een universiteitsgebouw in het weekend. Hier begint de Langestraat, de noord-zuidverbinding voor het gebied. De dwarsstraten sluiten soepel aan op de Hortusbuurt. Alle straten zijn geasfalteerd, een materiaal dat niet past in een autovrij gebied, zegt Laan die al decennialang het Groningse verkeer- en vervoerbeleid volgt. Voetgangers en fietsers delen schijnbaar frictieloos de openbare ruimte.

Verrassende binnenterreinen

Naast Het Paleis staat Trezoor, een onregelmatige vijfhoek met woningen in drie en vier lagen. Hoge grassen, geasfalteerde paadjes en uitbundig rood schilderwerk bieden een niet-alledaags binnenterrein. Een picknicktafel en een huiselijke lamp suggereren gezamenlijke activiteiten. Donkerbruine schuttingen aan één zijde doen enigszins afbreuk aan de verder goede kwaliteit. Het fraaie metselwerk van appartementengebouw De Bloemhof sluit aan bij de buurman, een jaren vijftig GEB-gebouw.

Dan komen we bij Courtine, vier bouwblokjes van grijs-wit-gele bakstenen. De openingen tussen de blokjes lopen breed uit naar het midden van het binnenterrein, waar grassen en één boom de kloosterachtige sfeer verzachten. Mooi hoe de asymmetrische vierpuntige stervorm van het binnenterrein als ornament terugkomt in balkons, raampanelen en fietsnietjes.

Een uitnodigende reeks drielaagse eengezinswoningen aan de Langestraat vormt een eenheid met de historische bebouwing aan het Boterdiep. Architectenbureau De Zwarte Hond ontwierp 51 woningen met zelfs 22 verschillende plattegronden. Binnen in het blok staat de hoge schoorsteen van de voormalige koosjere vleesconservenfabriek Gerzon. Een baken voor buurt en stad, met een programmeerbaar lichtkunstwerk.

Intussen is ons duidelijk waar de term ‘schots’ op slaat. Gebouwen en straatwanden knikken, daklijnen hellen en ook plantvakken hebben geen rechte hoeken. Ordelijk schots en scheef dus. Laat de 90 centimeter grond op het dak van parkeergarage Boterdiep niet meer groen toe dan gras, siergrassen en oppervlakkig wortelende heesters? Wel staan krentenboompjes en magnolia’s uitbundig in bloei, de witte stammetjes van een paar struikvormige berken geven haast licht. Maar het meeste groen ligt horizontaal, in stroken gras en binnen cortenstalen randen.

Fiets parkeren bij voordeur

We komen in Grutmolen, een groot woonblok en twee kleinere. Twee straatjes vormen een T, met op de splitsing een ontmoetingsplek en wat groen. Langs de gevels ligt een strook cortenstaal waar bloembakken van hetzelfde materiaal op staan. Metalen platen naast de ramen moeten een ‘robuuste fabrieksstijl’ oproepen. Kleine hekwerken markeren de grens met de buren maar worden ook gebruikt om fietsen te parkeren, dichtbij de voordeur.

Hoe goed bedoeld ook, veel steniger dan in deze straatjes kan het niet, vindt Haan, die in een wijk woont waar ontwerpers ‘blauw’ tot het ‘nieuwe groen’ uitriepen. Rode klinkers, rode bakstenen met lichte en donkere accenten, en helaas enkele blinde muren. Krijttekeningen, bloempotten, picknicktafels en een boekenkastje zorgen gelukkig voor variatie.

Het pompgebouw en het filterhuis van de gasfabriek stonden op de nominatie voor sloop, maar een publieksactie redde ze. Voor de bodemsanering en de bouw van de parkeergarage moesten ze tijdelijk van hun plaats. Nu zit er horeca inclusief ruim terras, centraal in de buurt.

Spannende laatste fase

In aanbouw op de hoek Bloemsingel/Kolendrift zien we het complex De Kroon, acht etages hoog. Appartementen tussen 80 en 310 vierkante meter, met eigen lift naar de parkeergarage. Daarnaast staat Ebbingehof: appartementen voor 50+ers, waar de bewoners ‘zelfstandig wonen en gezamenlijk leven’. Een initiatief van een bewonersgroep. Twee menshoge gevleugelde leeuwen van Belgisch hardsteen markeren de hoofdentree. Sinds de sloop van het stokerijgebouw in 1969 opgeborgen in een gemeentelijke opslag – dat is een lange adem voor hergebruik!

The Student Hotel brengt levendigheid aan de Kolendrift, en de hoekramen op de verdiepingen imponeren, maar het is te groot en te veel voor het Ebbingekwartier. Het Integraal Kind Centrum (IKC) valt een beetje weg tegen de massa van het hotel, maar verrast aan de achterzijde met een grote zand-, water- en klimspeelplaats.

Verderop is de Kunstwerf in aanbouw: oefenruimtes, werkplaatsen, binnentuin en productieruimtes voor theatergezelschappen. Een productiehal van beton en geanodiseerd aluminium zoals op perifere bedrijventerreinen. Daarnaast schitteren fabriekspanden uit rond 1900, recent grondig gerestaureerd. We zoeken onze weg tussen fonkelnieuwe zwarte arcades, bezorgd of oud en nieuw straks wel goed op elkaar aansluiten.

Wat vinden we er van?

Alle voorzieningen van de rijke binnenstad liggen op loopafstand, maar ook in en rond de buurt zelf is veel te doen: winkels, horeca, gemengd wonen en werken, stadsstrand, hotel, cultureel aanbod. De gebouwen onderscheiden zich van de rest van de stad, en bovendien van elkaar. Het Ebbingekwartier biedt een stedelijk ideaal: alles binnen handbereik, maar zelf goed, rustig wonen.

Bewaak de verblijfskwaliteit van de openbare ruimte

Lopers en fietsers gebruiken dezelfde ruimte zonder veel problemen dankzij een royaal bemeten en overzichtelijk ontwerp: je kunt elkaar makkelijk ontwijken. Een andere factor is dat snelheidsverschillen nu vrij gering zijn, we zagen slechts een enkele scooter. Voor de toekomst is het belangrijk trends in de gaten te houden. Grotere snelheidsverschillen vergroten het subjectieve gevoel van verkeersonveiligheid: fietsers gaan steeds sneller (e-bikes) en verkeersdeelnemers houden minder rekening met anderen. Meer scheiding tussen fietsers en lopers afdwingen is dan een optie.

Haal het verleden naar het heden

Zorg dat het verleden beter aansluit op het heden. De grotere historische gebouwen keren zich juist af van de wijk in plaats van een verbinding te maken. Het Paleis is door bouwkundig ontwerp en beheer in zichzelf gekeerd. Rond het GEB-gebouw staan hekken. Aan de zuidkant van het kwartier zijn panden van rond 1900 zorgvuldig gerestaureerd, maar laat ze ook goed aansluiten op nieuwe buurpanden. Maak door het hele kwartier de bijzondere geschiedenis meer zichtbaar met enkele heldere verwijzingen. Plaats bijvoorbeeld vaker teksten in gevels of anderszins.

Bouw sociale huurwoningen

Koop- en vrije sectorhuurwoningen domineren de woningvoorraad. Tussen de Kunstwerf, het IKC en een universiteitsgebouw is nog ruimte. Beslis om vooral sociale huurwoningen te bouwen in dit laatste blok. De vraag is groot en het biedt een kans om meer doelgroepen te laten profiteren van deze aangename binnenstadswijk.

Voeg groen toe

Het Ebbingekwartier is bepaald geen groene oase. Is dat de prijs van bouwen dicht boven een parkeergarage? We missen teveel een essentiële kwaliteit. Pas meer verticaal groen toe. Breng aan gevels metalen draden aan die groen van beneden naar boven leiden. Vervang asfalt en grove kiezels door andere materialen. Plant meer bomen. Maak ook hier de reputatie waar als groene stad. Vast lastig Groningen, maar je kunt het!