Peter Pelzer op het SKG Jaarcongres door Sander van Wettum (bron: SKG)

Een onomkeerbaarheidstoets

7 april 2025

3 minuten

Opinie Aan de grote wederombouw van Nederland ontkomen we niet, weet ook hoogleraar Peter Pelzer. Maar waarom denkt het vakgebied over grote, onomkeerbare ingrepen niet juist wat langer na? Daarom pleit hij voor de invoering van een ‘ruimtelijke onomkeerbaarheidstoets’. “En laten we hier vooral geen institutioneel instrumentarium voor optuigen, dit gaat om gezond verstand.”

Het moet allemaal sneller in de ruimtelijke ordening en de gebiedsontwikkeling. Parallel plannen is hot, de commissie STOER bracht recentelijk haar eerste advies uit over ‘tegenstrijdige en overbodige eisen’ en de opdrachtgever van dat advies hoopt vooral dat er in 2030 overal hijskranen staan. Helemaal onbegrijpelijk is deze tendens niet; de woningnood is hoog en snelheid wordt vaak vereenzelvigd met daadkracht. Precies wat politici in deze tijd willen uitstralen. Bovendien had Hugo de Jonge, de vorige minister van VRO, een punt toen hij stelde dat het recht op uitzicht van huidige bewoners, bevochten in juridische procedure na procedure, wel erg zwaar weegt ten opzichte het recht op een woning.

Maar in al dat enthousiasme over versnellen (of ‘ontslakken’ zoals we dat tien jaar geleden noemden) dreigen we iets te vergeten: ingrepen in de ruimte hebben een grote mate van onomkeerbaarheid. Als een polder eenmaal een woonwijk wordt, is dit ontzettend moeilijk terug te draaien. De distributiedozen die over Nederland zijn uitgestrooid, kunnen we niet zomaar weer weg toveren. Gebouwen breek je niet zo makkelijk af en bovendien is het eigendomsrecht sterk. Utrecht lukte het uiteindelijk om van de Catherijnesingel weer een gracht te maken, nadat de autoweg de stad jarenlang had doorkruist. Hadden ze daar toen maar wat langer over nagedacht.

Begrijp me niet verkeerd: mijn stelling is niet dat we alles dan maar zo moeten laten. Aan de grote ‘wederombouw’ van Nederland ontkomen we niet, of het nou gaat over woningbouw, de energie-infrastructuur of het water- en bodemsysteem. Wat ik betoog is dat een grote mate van onomkeerbaarheid ook een grote mate van zorgvuldigheid in de besluitvorming vereist. Over grote ingrepen die niet gemakkelijk ongedaan worden gemaakt, mogen we best langer nadenken. Dus het is terecht dat de gemeente Utrecht tot 2035 de tijd neemt om zorgvuldige plannen te maken voor de polder Rijnenburg, een van de grootste gebiedsontwikkelingen van de komende decennia. Zo’n langjarige afweging is minder nodig als het gaat om een beperkt aantal woningen of de herprofilering van een straat. Tenzij ‘een straatje erbij’ ineens wordt voorgesteld als dé nieuwe verstedelijkingsstrategie natuurlijk.

Over ingrepen die lang en onomkeerbaar na-ijlen denk je lang en diep na, met zorgvuldige participatie bovendien

Een andere oplossing is om ruimtelijke ontwikkeling flexibeler te maken, meer omkeerbaarheid dus. Bijvoorbeeld door te werken met tijdelijke bestemmingen van een aantal decennia of door waterstaatkundige randvoorwaarden in een gebied een einddatum mee te geven. Hierdoor wordt bovendien drijvend of modulair bouwen gestimuleerd. In zo’n geval is een versnelling te rechtvaardigen, mits de omkeerbaarheid inderdaad geborgd is. Dat is nog wel een uitdaging. Vaak is er namelijk tegen het einde van de termijn een nieuw bestuur en heeft degene die in een gebied woont, onderneemt of boert een gevoel van gewoonterecht, zoals de discussie over restaurant Pllek op de NDSM-werf in Amsterdam liet zien.

Kortom, te midden van alle aandacht voor versnelling pleit ik voor een ‘onomkeerbaarheidstoets’: weeg bij iedere ruimtelijke ingreep af of iets nog terug te draaien valt en zo ja: tegen welke kosten. Laten we hier vooral geen institutioneel instrumentarium voor optuigen dat de commissie STOER in haar tweede advies weer gelijk wil afschaffen. Nee, dit gaat om gezond verstand. Over ingrepen die lang en onomkeerbaar na-ijlen denk je dus ook lang en diep na, met zorgvuldige participatie bovendien. Ingrepen die makkelijker terug te draaien zijn neem je sneller. Dat is verstandig beleid én goed uit te leggen aan onze kleinkinderen.


Cover: ‘Peter Pelzer op het SKG Jaarcongres’ door Sander van Wettum (bron: SKG)


Peter Pelzer door Faculteit Bouwkunde TU Delft (bron: Faculteit Bouwkunde TU Delft)

Door Peter Pelzer

Peter Pelzer is hoogleraar Ruimtelijke Planning en Strategie aan de TU Delft.


Meest recent

Werkspoorkathedraal door Nadine van den Berg (bron: Ministerie VRO)

De hoopvolle slotsom van een ronde door Nederland: burgers doen ertoe bij ruimtelijke kwaliteit

Journalist Mark Hendriks en fotograaf Nadine van den Berg gingen in actuele projecten op zoek naar ruimtelijke kwaliteit. Ze delen hun belangrijkste bevindingen en wijzen op de cruciale rol van burgers.

Uitgelicht
Analyse

15 oktober 2025

Aeisso Boelman column cover door Esther Dijkstra (bron: Illustratie Esther Dijkstra, bewerkte foto Cleo Mulder)

Van speelgeld naar een noodzakelijke investeringsgolf

Columnist Aeisso Boelman maakt zich zorgen. Terwijl wij de woningbouw razendsnel op gang moeten krijgen, zit Nederland op slot door een verouderende mobiliteitsbasis, netcongestie en schaarse publieke middelen.

Opinie

14 oktober 2025

Nederlands landschap Nationaal Parklandschap de Drentsche Aa, provincie Drenthe door Rudmer Zwerver (bron: Shutterstock)

Een gebiedsbiografie moet zacht en hard tegelijk zijn

Gebiedsbiografieën helpen om het verleden van een gebied in kaart te brengen maar zijn ook behulpzaam om de toekomst mee uit te lijnen. Frank Strolenberg bracht ze systematisch in kaart.

Interview

14 oktober 2025

Uw gastbijdrage op GO.nu: Over gastbijdragen

Uw gastbijdrage op GO.nu

Wij staan open voor bijdragen uit wetenschap en praktijk. Wij moedigen auteurs aan hun kennis en ervaring te delen.

Over gastbijdragen
Uw project toevoegen: Ga naar de GO-Projectenkaart

Uw project toevoegen

Wilt u graag een gebiedsontwikkeling toevoegen aan de GO-projectenkaart? Vul dan via onderstaande link het formulier in.

Ga naar de GO-Projectenkaart
Uw organisatie bij de SKG: Ga naar de SKG-website

Uw organisatie bij de SKG

Uw organisatie aansluiten op het netwerk van de Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling? Neem dan contact op.

Ga naar de SKG-website
Uw bijeenkomst in de agenda: Neem contact op

Uw bijeenkomst in de agenda

U kunt uw gebiedsontwikkeling-gerelateerde evenement aankondigen via onze agenda door contact op te nemen met de redactie.

Neem contact op