Een wijk om op te eten, de smakelijke ervaringen in Leidsche Rijn

In de wijk Rijnvliet, onderdeel van het Utrechtse Leidsche Rijn, hebben gebiedsontwikkelaar Van Wanrooij en de gemeente Utrecht het voedselbos-principe als uitgangspunt genomen bij het ontwerp van de openbare ruimte. Zo’n vier jaar geleden werden de eerste straten opgeleverd. Inmiddels begint bij de bewoners het besef te leven dat ze niet alleen in een mooie en groene buurt wonen, maar ook in een bijzonder ecosysteem. En daar plukt iedereen de vruchten van - letterlijk.

Sebastiaan Docters van Leeuwen (gebiedsontwikkelaar Van Wanrooij), Ruben Jonker (projectmanager Ruimte Gemeente Utrecht) en Wim Horst (parkcoördinator Gemeente Utrecht) gaan in op de ontstaansgeschiedenis van Rijnvliet, het beheer van de openbare ruimte en de reacties van de bewoners. Wat zouden ze een volgende keer anders aanpakken? Welke lessen kunnen we leren van Rijnvliet?

Hoe is Van Wanrooij betrokken geraakt bij dit project?
Docters van Leeuwen: “Wij zijn in 2016-2017 in beeld gekomen. Daarvoor was er een andere ontwikkelaar die een conflict had met de gemeente Utrecht. Wij hebben daarna de rol van opstalontwikkelaar op ons genomen, waarbij de gemeente Utrecht de grondexploitatie verzorgt. De kaders lagen er: er was een masterplan en het bestemmingsplan was vastgesteld. Vervolgens hebben we het concept van de ‘eetbare wijk’ omarmd en doorgetrokken naar de woningen. Dat idee was al ontstaan voordat wij aanhaakten. We hebben daar creatieve sessies over gedaan met de gemeente en bewonersgroep De Groene Longen.”

De gemeente Utrecht in eerste instantie gesprekspartner voor de bewoners?
Jonker: “Ja, dat klopt, er was ontevredenheid over het oude plan dat er lag. Het gevoel bij de bestaande bewoners was: ‘We gaan hier toch geen standaard woonwijk in onze achtertuin krijgen? Zet er wél iets moois neer.’ Zij zijn een lobby gestart. De gemeente Utrecht is ambitieus op het gebied van groen, en de ideeën van de bewoners pasten daar perfect bij.”

Wat waren de eisen op het gebied van klimaatadaptatie en natuurinclusiviteit?
Docters van Leeuwen: “De enige randvoorwaarden die wij vanuit de gemeente in 2017 contractueel meekregen waren grofweg: FSC-gecertificeerd hout gebruiken en een verbod op het toepassen van zink. We hebben tijdens de ontwikkeling wel met elkaar gezocht naar mogelijkheden om het groenblauwe deel ambitieuzer aan te pakken. Zo hebben we gaandeweg het proces meer contact gehad met stadsecoloog Gideon Vreeman. Met name in de laatste deelgebieden hebben we extra aandacht besteed aan vleermuizenkasten, nestgelegenheden voor vogels en bijenstenen.”

Horst: “Als je het hebt over klimaatadaptatie, dan is het belangrijk om regenwater vast te houden. Daarom hebben we niet gekozen voor gazons omdat dat gras maar 7 centimeter diep wortelt. In plaats daarvan hebben we bloemenweides gemaakt die extensief beheerd worden en waar de begroeiing tot wel 30 centimeter de grond in gaat. Daarmee houd je veel meer water vast. De bloemenweides zijn ingezaaid met inheemse soorten en als extra een aantal planten uit Anatolië. De wilde cichorei en de wilde peen die heel diep wortelen komen daar bijvoorbeeld vandaan.”

“De bomen en de heesters komen uit een veel groter gebied. Als je je beperkt tot inheemse soorten ben je kwetsbaarder voor de stijgende temperatuur, wat op termijn een probleem gaat worden. Sommige uitheemse soorten kunnen gewoon beter tegen warmte en droogte. Dat is dus ook een vorm van klimaatadaptatie. Maar wat bij Rijnvliet ook meespeelde in de keuze voor bomen en heesters was een bewezen, duidelijke bijdrage aan het insectenleven.”

Wat betekent de groene inrichting voor het beheer?

Horst: “Feitelijk is er niks simpeler dan ecologisch beheer. In principe doe je niks, tenzij je een goede reden hebt om wél wat te doen.”

Jonker: “Maar af en toe gaat er ook wel eens iets mis en als je het hebt over de lessen die je daaruit kunt trekken, dan denk ik dat het ten eerste belangrijk is dat de afdeling beheer al aansluit op het moment dat de eerste plannen worden gemaakt. De beheerder moet begrijpen wat je wil bereiken met een gebied, en dat vervolgens ook goed kunnen uitleggen.“

“Daarnaast moet je de tijd nemen voor het kweken van begrip bij de bewoners. Er zijn ook teamleiders die een houding hebben van: ‘Leuk dat jullie die plannen maken, maar als wij een grasveld zien dan maaien we dat. Om de zes weken’. Zo iemand gaat uiteraard ook niet aan de bel trekken als er een keer iets misgaat. In de laatste anderhalf jaar hebben we echt stappen gemaakt om dit goed voor mekaar te krijgen. Mijn tweede leerpunt voor collega’s bij andere gemeenten zou dus zijn: zorg dat je op de leidinggevende plekken mensen hebt die hier enthousiast van worden en het leuk vinden. Voor degene die op de maaier zit, maakt het negen van de tien keer niet uit.“

Hoe reageren bewoners op de inrichting van de wijk?
Docters van Leeuwen: “Wij zijn zelf begonnen met het aanbieden van een regenton als welkomstgeschenk. Daarmee willen we klimaatadaptatie onder de aandacht brengen. We proberen bewoners zo te stimuleren om de tuin niet te betegelen. Ik merk dat best veel bewoners de ton inderdaad hebben geplaatst en aangesloten. En bewoners bezoeken workshops en rondleidingen door de wijk ook goed.”

Jonker: “De voedselboswachter organiseert het hele jaar door educatieve activiteiten voor kinderen en volwassenen. We organiseren events zoals plukdagen en samen perentaart bakken.”

Docters van Leeuwen: “Op de bewoners komt in eerste instantie natuurlijk heel veel af. Eerst moet de woning worden opgeleverd, dan ga je verhuizen en in negen van de tien gevallen komt de aanleg van de tuin pas een jaar later. Nog een jaar later beginnen mensen pas echt te ontdekken wat er in de buurt allemaal te beleven is. Dat begint nu een serieuze vorm aan te nemen.”

Jonker: “Vanuit de eerste twee gebieden, Rijnvliet-Zuid en Rijnvliet-Midden komen er nu ook vragen van bewoners die meer willen weten over de beplanting. Die vragen kregen we eerder niet binnen."

Rijnvliet heeft zich ontwikkeld in een periode waarin natuurinclusieve gebiedsontwikkeling nog redelijk nieuw was. Wat had achteraf gezien beter gekund?
Docters van Leeuwen: “Als je het hebt over geleerde lessen, dan zijn de hagen op de erfscheidingen een punt. De eerste vier jaar worden ze onderhouden door een hovenier, dat is in opdracht van Van Wanrooij. Maar omdat daar een paar schakels tussen zitten, hebben we niet altijd zicht op wat de hovenier precies doet. De algemene indruk is dat de hagen er goed bij staan. Ik krijg de laatste tijd geen signalen meer dat ze door bewoners worden verwijderd. Maar we hebben wel een paar Gamma-schuttingen gezien. Vooral in achtertuinen waar meer behoefte aan privacy is."

Wat heeft de gemeente Utrecht geleerd van dit project?
Jonker: “Het concept van de ‘eetbare’ woonwijk is op een top-down manier geïmplementeerd in Rijnvliet. Je hoort de nieuwe bewoners van Rijnvliet nu ook zeggen dat ze er niet zelf om hebben gevraagd. De belangrijkste les voor ons is: begin vroeg met je communicatie. Leg uit waar je komt te wonen, wat er staat en wat je ermee kunt. Maak duidelijk wat de meerwaarde is ten opzichte van een ‘standaard’ wijk. Zo krijg je bewoners mee en kun je bouwen aan een echte community.”

“Een tweede leerpunt voor ons is dat Rijnvliet redelijk geïsoleerd ligt. De wijk ligt tussen twee snelwegen, een drukke weg en een bedrijventerrein in. Qua voorzieningen is het redelijk beperkt en daar krijgen we ook veel opmerkingen over van bewoners. De school is een centraal punt, maar die wordt eigenlijk alleen gevonden door gezinnen met kinderen.”

Tenslotte, wat doet het concept 'eetbare wijk' met de sociale cohesie?

Jonker: “Het versterken van de sociale cohesie was een belangrijk uitgangspunt en we zien ook dat dat werkt. Maar we wachten nog op de resultaten van het onderzoek dat de Wageningen Universiteit uitvoert naar community building in Rijnvliet."

Impressie van het concept van de 'eetbare woonbuurt' Rijnvliet in Utrecht.