‘Ein bisschen Frieden’: hoe Münster haar kazerneterreinen pacificeert

Oorlog en vrede zijn nauw verweven met de geschiedenis van Münster. We blijken ons stadsbezoek gepland te hebben in het jaar waarin de Vrede van Münster uit 1648 wordt herdacht: grote vlaggen door de hele stad herinneren ons daaraan. Belangrijk destijds voor Nederland: de 80-jarige oorlog werd beëindigd en de Republiek der Nederlanden als soevereine staat erkend. Hoe bijzonder dat 375 jaar later het Nederlandse leger uitgerekend in Münster op een van de nog functionerende kazerneterreinen is gelegerd – maar daarover later meer.

Nieuwe bestemming

Münster heeft een lange geschiedenis als leger- en garnizoensvestiging. Het rijtje is indrukwekkend: Münsterse troepen, Pruisische strijdkrachten, Reichswehr, Wehrmacht, Engelse strijdkrachten en de Bundeswehr. Het heeft ertoe geleid dat in een ring om de binnenstad meer dan 20 kazerneterreinen te vinden zijn. Na de val van de Muur in Berlijn en het daaropvolgende vertrek van de Britse strijdkrachten kwamen de meeste hiervan in beeld voor een nieuwe bestemming. Ook gingen circa 800 woningen waar Britse soldaten in waren gehuisvest over naar de Duitse pendant van het Nederlandse Rijksvastgoedbedrijf: de Bundesanstalt für Immobielienaufgabe.

Daarbij kreeg de gemeente het recht om de nieuwe bestemmingen voor de kazernes te bepalen. Ook heeft de gemeente in 2012 weten te bedingen dat bij de verkoop van de terreinen als eis wordt meegegeven dat ook huishoudens met een kleinere portemonnee hier kunnen gaan wonen.

De eerste locatie die we bezoeken, maakt al duidelijk dat zeker niet alle voormalige kazerneterreinen een woonbestemming hebben gekregen. De Winterbourne-Kaserne is herontwikkeld tot Speicherstadt Münster, met een speelse verwijzing naar het bakstenen zusje in Hamburg. De grote betonnen pakhuizen werden hier vanaf 1936 gebouwd en hadden – mede door de nabijheid van spoorverbindingen – een rol in logistieke planning en verpleging.

Van hieruit werden diverse garnizoenen in noord Duitsland bevoorraad. Zo was hier tevens een grote bakkerij gevestigd, die 30.000 broden per dag uit de ovens liet rollen. De zeven verdiepingen hoge gebouwen (50.000 vierkante meter vloeroppervlak) hebben inmiddels een monumentale status en zijn met zorgvuldige ingrepen in de architectuur – zoals het aanbrengen van een glazen kopgevel – naar de 21ste eeuw gebracht.

In de openbare ruimte zijn de spoorrails opgenomen en verder is er veel met het industriële cortenstaal gewerkt, wat het 17 hectare grote gebied een stoere uitstraling geeft. De levendigheid zit hier duidelijk aan de binnenkant van de gebouwen, waar onder meer het interieurarchitecten zijn gevestigd. Ook diverse uitgevers en internetredacties hebben hier een plek gevonden.

Met de klok mee fietsen we in zuidoostelijke richting en waar we in voorstad Coerde aankomen bij het terrein van de Portsmouth-Kaserne, inmiddels herdoopt tot Wohnquartier Meerwiese. In 1994 viel dit 15 hectare grote terrein aan de stad Münster toe. Oorspronkelijk gebouwd als artilleriekazerne zijn de gebouwen voor de manschappen herontwikkeld tot woongebouwen, waarbij onder meer royale balkons zijn toegevoegd. De nieuwbouw is in de stijl van de oude kazernegebouwen gerealiseerd, rondom autovrije binnenterreinen – waar zo te zien met mooi weer flink gegrilld wordt.

Onderweg naar de volgende locatie, de York-Kaserne waar nog flink wordt verbouwd, passeren we het grootste transformatiegebied: het Gewerbepark Loddenheide. Hier lagen op 88 hectare maar liefst drie Engelse kazernes. Veel daarvan is niet meer zichtbaar; alle kazernebebouwing (eenlaagse barakken) is afgebroken en vervangen door bedrijfs- en kantoorgebouwen. Midden in het gebied bevindt zich het grote Friedenspark en daarin onder meer – op de plek van de voormalige schietbaan – het kunstwerk ‘Alte Schiessmauer’ van de Hamburgse kunstenares Gabriele Staarmann.

Aan de zuidoostelijke kant van de stad, in het stadsdeel Gremmendorf, ligt het gebied van de York-Kaserne (nu het York-Quartier). De Britse strijdkrachten vertrokken hier pas tien jaar geleden, op dat moment was de planontwikkeling al in volle gang. De gemeente zette volop in inwonersbetrokkenheid; in 2012 gingen zij een half jaar lang met vakexperts om tafel om het concept voor een eigentijdse groene tuinstad te ontwikkelen. Deze dialoog-aanpak werd in 2014 door de NRW-Bank als inspirerend voorbeeld voor Bürgerbeteiligung benoemd.

In het stedenbouwkundig plan van bureau Lorenzen Mayer Architekten is plaats voor circa 1.800 woningen, met een mix van nieuwbouw en bestaande kazernegebouwen. De groengebieden zorgen voor de nodige ‘lucht’ in het gebied en hebben tevens een waterbergende functie. In het ontwerpteam is onder meer een gespecialiseerd bureau voor ‘Stadthydrologie’ opgenomen.

Terugfietsend richting het centrum van de stad belanden we bij de kleinste van de transformaties: het 2,7 hectare grote terrein van de voormalige Hindenburg-Kaserne. Verstopt achter de Metzer Strasse is een compleet autovrij woongebiedje ontwikkeld, met voornamelijk sociale huurwoningen in licht-gestapelde woongebouwen: de Weissenburgsiedlung.

Thema van de ontwikkelingscompetie die voor het buurtje werd uitgeschreven, was ‘Wohnen ohne eigenes Auto’. Huurders zien hier vrijwillig af van autobezit, wel is er de mogelijkheid om de 10 gezamenlijke deelauto’s te gebruiken. De binnenstad ligt op 2,5 kilometer afstand en is per fiets uitstekend bereikbaar. In het hart van het gebied is onder meer een gezamenlijke moestuin gerealiseerd, veel van de buurtactiviteiten vinden plaats in het eigen Café Geistreich (een van de woningen op de begane grond die de bewonersvereniging huurt van de woningbouwvereniging).

De volgende halte: stadsdeel Gievenbeck, een van de vele kleine dorpjes rondom de compacte stad Münster. Via de Aasee en het aangrenzende Sportpark komen we bij de jongste herbestemming: de Oxford-Kaserne die (het zal niet meer verbazen) tot Oxford-Quartier wordt omgebouwd. Hier zijn de eerste woningen pas recent opgeleverd, het gebied oogt nog als bouwterrein. Net als de York-Kaserne wordt ook dit gebied herontwikkeld door de Konvoy Gmbh, een 100-procent dochteronderneming van de stad Münster.

Er is plek voor circa 1.200 woningen en nieuwe concepten zoals houtbouw en meergeneratiewonen worden volop toegepast. Ook hier weer opvallend: het compacte gestapelde woongebouw, een typologie die de Duitsers veel toepassen bij nieuwbouw. Oftewel het Haus met een beperkt aantal appartementen, waarvan er meerdere bij elkaar worden geplaatst en zo een geheel vormen – zonder daarbij massaal aan te voelen.

De cirkel om de binnenstad is bijna rond; aan de noordwestelijke kant van Münster hebben we nog drie terreinen te bekijken. Bijzonder goed gelukt is de Leonardo Campus, op het terrein van een voormalige Pruisische cavalleriekazerne. Hoewel de stad Münster in de Tweede Wereldoorlog maar liefst 102 keer werd gebombardeerd, bleef deze kazerne onbeschadigd. Het Bundesland Nordrhein-Westfalen werd in 1994 de nieuwe eigenaar en stuurde ontwikkeling aan richting een onderwijs- en onderzoekscampus. Onder meer de architectuurafdeling van de Fachhochschule Münster is hier gevestigd.

Nieuwbouw is op zorgvuldige wijze in de bestaande bouw geïntegreerd, met als markant voorbeeld de nieuwe bibliotheek die tegen een voormalige paardenstal is aangebouwd. Bijzonder is dat de architectuurstudenten van de hogeschool mee mochten werken aan het ontwerp, onder leiding van bureau Bühler und Bühler Architekten.

De laatste twee herbestemmingsprojecten bevinden zich rondom een nog functionerende kazerne: de Prinz Claus Kaserne waar het eerste Duits-Nederlandse legerkorps is gevestigd. Aangrenzend vinden we twee woongebieden met een uiteenlopend karakter. Op de plek van de Nelson-Kaserne is de Solarsiedlung Gasselstiege gebouwd, met een mix van grondgebonden wonen en kleinschalige stadvilla’s.

Het stucwerk biedt een mooi contrast met het aangrenzende open landelijk gebied. Veel stedelijker van karakter is de voormalige Lincoln-Kaserne, waar bestaande bebouwing fraai is aangevuld met nieuwbouw. De basis voor de stedenbouwkundige inrichting werd in april 1996 gelegd met een driedaagse ontwerpworkshop, waaraan ook geïnteresseerde omwonenden konden deelnemen. Ook hier weer veel aandacht voor groen en een aantrekkelijke inrichting van de openbare ruimte.

Grote greep overheid

Elk nadeel heeft zijn voordeel; het is een wijsheid die we prima als slogan met de stad Münster kunnen verbinden. Jarenlang waren dit ontoegankelijke gebieden in de stad, met veel muren en prikkeldraad – een weinig aantrekkelijk beeld. Maar hoe anders is dat nu. Met de tientallen kazerneterreinen die sinds 1990 zijn vrijgekomen, heeft Münster zich als aantrekkelijke woon-, werk- en onderwijsstad kunnen ontwikkelen. Dat alles binnen bestaand stedelijk weefsel en dus zonder de noodzaak om op de Grüne Wiese te gaan bouwen. De greep van de lokale overheid op het bouwprogramma is groot en richt zich onder meer op het aandeel betaalbaar wonen voor huishoudens met een kleinere portemonnee. De twee nieuwste gebiedstransformaties (York en Oxford) worden bovendien in eigen beheer ontwikkeld, via de dochteronderneming Konvoy.

Impuls voor stadsdelen

Al met al is zo een ring van herbestemmingslocaties rondom de Münster binnenstad ontstaan, overwegend met wonen als nieuwe functie maar zeker ook met bedrijvigheid en andere gebruikers (zoals onderwijs). In veel gevallen wordt zorgvuldig met de bestaande bebouwing omgegaan, waar nieuwbouw aan wordt toegevoegd. De projecten zorgen voor een impuls in de ‘eigen’ stadsdelen waar ze in liggen maar zorgen er ook op stedelijk niveau voor dat Münster kan groeien en kan voldoen aan de grote vraag naar woon- en werkruimte. Waar in Nederland co-creatie en participatie pas de laatste tijd echt tot ontwikkeling komen, heeft men daar in Münster al veel langer ervaring mee. Daarbij worden ook nieuwe woonconcepten aan de stad toegevoegd, zoals het meergeneratiewonen. Al met al meer dan voldoende reden om deze stad eens met een bezoek te vereren.