Erfgoed en leefbaarheid: over alledaags erfgoed in Utrecht en Emmen

Van Kanaleneiland bestaan kraakheldere zwart-witfoto’s uit de bouwtijd van de wijk. Zoals van een paviljoen waarop ‘7.500 woningen’ staat. Dat is maar net iets minder dan het huidige aantal woningen in de wijk. De woningen staan in lange rijen evenwijdig aan het Amsterdam-Rijnkanaal en de Beneluxlaan, waar de sneltram anno nu overheen dendert. In het naburige Transwijk ligt een stadspark op loopafstand en in Kanaleneiland is er een ruime groenstrook langs het kanaal. De wijk heeft twee rijksmonumenten: een moskee en een kerk. Het centraal gelegen winkelcentrum onderscheidt zich dankzij het uitgebreide winkelaanbod en eetzaken en trekt ook mensen van buiten de wijk. In de bibliotheek kunnen bewoners terecht met vragen en problemen op gebied van taal, werk en het invullen van (online) formulieren.

De bevolking in Kanaleneiland bestond aanvankelijk vooral uit (jonge) gezinnen uit andere delen van Utrecht, die dringend op zoek waren naar een nieuwe woning. Met het oog op een zekere menging van soorten bewoners zijn eengezinswoningen, middelhoge portiekflats en hoge (ouderen)flats gebouwd, volgens de gedachte ‘van wieg tot graf’. Deze combinatie van woningtypes is op rechthoekige bouwvelden gegroepeerd en ‘gestempeld’ (gekopieerd) door de wijk. De meeste woningen zijn eigendom van woningcorporaties: 78 procent wordt verhuurd, 22 procent heeft een particuliere eigenaar. De bevolking is inmiddels flink veranderd ten opzichte van de wederopbouwtijd. Het merendeel van de bewoners heeft een migratieachtergrond. In een kwart van de huizen wonen gezinnen met kinderen, in de helft woont maar een persoon. Die trend naar kleinere huishoudens is in alle grote steden zichtbaar maar in Kanaleneiland ook het gevolg van de bouw van grote nieuwe appartementenblokken, in het kader van de wijkvernieuwing. Hierdoor is volgens de cijfers van het CBS tussen 2004 en 2024 het totale aantal inwoners met ruim 20 procent gegroeid van 15.340 naar 17.765.

Verzet tegen sloop

De druk om woningen toe te voegen in Kanaleneiland is groot en dat levert spanningen op. Overal lopen projecten om de portieketageflats te verbeteren, of, in sommige gevallen, te slopen. Huurders verzetten zich tegen de sloopplannen en dringen aan op onderhoud van hun woning, mensen houden vast aan wat ze hebben. Dat is ook een reactie op de effecten van het woonbeleid van voorgaande jaren. Zo zijn er in het meest noordelijke deel van Kanaleneiland flats verkocht door woningcorporatie Mitros (het huidige Woonin) en woningen uit de sociale huur naar de vrije sectorhuur gegaan. Als onderdeel van hetzelfde integrale renovatieplan zijn er ook flatwoningen van in de sociale huur gebleven maar per saldo is het aantal sociale huurwoningen wel afgenomen. Corporaties zoeken ook creatief naar alternatieven om het woningaanbod te verbeteren. Woonin doet dat bijvoorbeeld door in de anonieme plinten van flatgebouwen woningen te creëren, met een voordeur aan de stoep. Of door onderzoek te doen naar het optoppen van flatgebouwen.

Sommige nieuwbouwwoningen vormen ‘eilanden’ in de wijk. Zoals op de plek van het voormalige ziekenhuis Oudenrijn, aan de noordkant van de wijk. Daar staat nu een immens woongebouw met een welvende witte toren waar studenten en onderzoekers wonen. Ook in het zuiden van de wijk is net een nieuwe toren verrezen. Bewoners die generatie na generatie in de wijk wonen, waaronder veel grote families, zien dat nieuwe bewoners niet veel tijd in de wijk doorbrengen. De nieuwe gezinnen brengen hun kinderen naar scholen buiten de wijk. Hoewel de statistieken op deze manier ‘vooruitgang’ tonen lijkt het of de nieuwkomers niet in Kanaleneiland kunnen wortelen, of daar geen behoefte aan hebben.

Leuke wijk

Op het eerste gezicht domineert in Kanaleneiland de aanblik van lange rijen flats, maar door de wijk heen zijn ook diverse voorzieningen. Zoals speeltuin Anansi, een ruime tuin met speeltoestellen met bomen en water, middenin het noordelijk deel van Kanaleneiland. Welzijnsorganisatie DOCK organiseert er activiteiten voor kinderen van 4 tot 12 jaar. De deur van het gebouwtje in de speeltuin staat open, dus ik loop naar binnen. Twee vrouwen heten mij welkom en zetten koffie. Kanaleneiland is een leuke wijk, stellen ze onomwonden. De meeste mensen die ze kennen zijn er opgegroeid en willen er niet meer weg. En, voegen ze eraan toe, er zijn veel plekken in de wijk waar bewoners welkom zijn. Zoals de buurthuizen, van welzijnsorganisatie DOCK en van het Leger des Heils. “Onze wijk leeft van plekken waar je welkom bent,” aldus bewoonster en ondernemer Amina Berkane Abakhou.

Sommige plekken zijn door bewoners zelf opgezet. Zoals het Huis van Vrede, in de voormalige bibliotheek. In het ontmoetingscentrum vinden kerkdiensten plaats, maar er is ook een naaiatelier, een tweedehands winkel en een Perzisch restaurant. Belangrijk: iedereen, ook ongedocumenteerden, kunnen er naar binnen lopen en van een kopje koffie genieten: betalen mag, maar hoeft niet. Ja, er zijn ook problemen, ook in de speeltuin waar onder een overkapping zo nu en dan dakloze mannen slapen. Buurtbewoners deinzen er niet voor terug om de problematiek, vaak voortkomend uit armoede, het hoofd te bieden. Ze kijken naar elkaar om en richten plekken in de wijk gastvrij in.

Gastvrije buurtkamer

Initiatieven die de problemen onderkennen en (letterlijk) een plek geven, verhouden zich moeizaam tot de (beleids-)druk op de wijk om meer huishoudens uit de midden- en hogere klasse voor deze gebieden aan te trekken, signaleert Hans-Peter Lassche. Hij leerde de wijk kennen als bewoner en als journalist en leidt mensen regelmatig rond door de wijk. Hij is heel enthousiast over hoe mensen met elkaar samenleven, maar ziet ook dat voorzieningen en horeca vooral aansluiten op de behoeften van de wijkbevolking en mogelijk tekortschieten voor de nieuwkomers.

Bewoner Karim Enahachi is volop bezig met veranderingen in de wijk. Hij creëerde een gastvrije buurtkamer met de naam ‘Hartje voor Kanaleneiland’. De ruimte bevindt zich onderin een portieketageflat en is huiselijk ingericht met een grote tafel en een keukenblok met twee koffieapparaten. De gang staat vol kratten met eten, een bevriende bewoner komt tijdens het gesprek een doos vol bananen afleveren. Toen tijdens de coronapandemie de buurthuizen sloten, ontdekte Enahachi dat hulpbehoevende wijkbewoners tussen wal en schip vielen. Hij zette vanuit de moskee een voedselhulpactie op. Nu verstrekt hij vanuit de buurtkamer (gehuurd van woningcorporatie Portaal) gratis maaltijden door de wijk – tijdens Ramadan loopt het aantal op tot bijna duizend maaltijden per week. Hij organiseert ook andere activiteiten zoals samen afvalprikken op straat.

De gemeente Utrecht, woningcorporaties en welzijnsorganisaties steken de laatste jaren meer en meer tijd en geld in het uitbreiden van laagdrempelige voorzieningen. Dat begint vaak met ideeën van bewoners. Zo is een betonnen vlakte tussen een paar flats (eigendom van woningcorporatie Bo-Ex) dit voorjaar omgedoopt tot de ‘Alexandertuin’. De tuin is door de gemeente ingericht met picknicktafels en bankjes. Woningcorporatie Woonin volgt binnenkort dit voorbeeld door met bewoners samen een stukje niemandsland tot moestuin om te vormen. Deze kleinschalige plekken zijn gericht op het samenwonen op buurtniveau en zijn laagdrempelig ingericht. Ze zijn daardoor in de aanblik heel alledaags, wat als voordeel heeft dat ze gemakkelijk gevonden en gebruikt worden.

Het naoorlogse Emmen

Net als Kanaleneiland zijn de wijken Angelslo en Emmerhout gebouwd voor gezinnen die tijdens de wederopbouw dringend (betere) woningen nodig hadden. In Angelslo en Emmerhout vind je geen luxe woningen, maar huizen die snel en goedkoop gebouwd moesten worden. De ruime stedenbouwkundige opzet met veel groen en een zeer beperkte rol voor de auto was echter voor die tijd zeer vernieuwend. De woningen zijn bewust van de hoofdwegen afgekeerd waardoor elke buurt zich ruimtelijk onderscheidt. In elke buurt stond voorheen een basisschool, in de centrumzone bevinden zich de wijkvoorzieningen. De stedenbouwkundige vorm van met name Emmerhout leidde later tot de typering ‘woonerf’, een concept dat daarna veelvuldig is gekopieerd in ‘bloemkoolwijken’ door heel Nederland. Om die reden wees de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Angelslo en Emmerhout (en de voorloper, de wijk Emmermeer) aan als Wederopbouwgebied van nationaal belang. In de twee wijken heeft de gemeente vijf gemeentelijke monumenten aangewezen: twee schoolgebouwen, een flatgebouw en de groene woonerfstructuur in twee buurten van Angelslo.

Onder druk

Over het ontstaan van het woonerf in Angelslo en Emmerhout zijn inmiddels de nodige boeken volgeschreven. Vanaf het moment dat Emmen, met dank aan de Marshallhulp, geld ontving om fabrieken te bouwen, ging het snel. Voor de fabrieksarbeiders en hun gezinnen moesten wijken gebouwd worden, met voorzieningen zoals scholen en kerken. Amateurhistoricus Johan Withaar kent het verhaal door en door – hij is samen met andere bewoners van Emmerhout bezig met een boek over de geschiedenis van zijn wijk, in navolging van een eerder boek van zijn hand over Angelslo. Omdat de planningsgeschiedenis van beide wijken goed gedocumenteerd is, verdiepte Withaar zich juist in de leefwereld van bewoners. Velen van hen kwamen van het platteland en vonden de huizen veel te klein. De woningen waren snel gebouwd en slecht geïsoleerd, de verwarming met gaskachels schoot te kort.

In Emmerhout startte de bouw enkele jaren later dan Angelslo vanwege onenigheid over het kappen van het bos dat plaats moest maken voor woningen. Er werd blokverwarming geïnstalleerd, waardoor de woningen duurder werden en de huur hoger dan in Angelslo. Aanvankelijk stonden er veel woningen leeg, maar toen de woningcorporatie de woningen al enkele jaren na oplevering besloot te verkopen, gingen ze als zoete broodjes over de toonbank, weet Withaar. In de decennia erna vertrokken bewoners met een bovengemiddeld inkomen naar grotere of nieuwere woningen elders. Daarvoor in de plaats kwamen mensen met lage inkomens. Door de vele verhuizingen kwam de sociale cohesie onder druk te staan en daalde het draagvlak voor wijkwinkels en -voorzieningen.

Diverser woningaanbod

In 1997 besloten de gemeente en de woningcorporaties om met de bewonersverenigingen samen te starten met een integrale wijkaanpak, onder de noemer ‘Emmen Revisited’. Bewoners moesten volwaardig kunnen meebeslissen over ingrepen in hun wijk, voor huurders waren tijdelijke woningen beschikbaar bij sloop van hun woning. De fysieke sporen van de aanpak zijn op verschillende plekken in de wijk zichtbaar. Zo is het verdiepte winkelcentrum in het centrum van Emmerhout gesloopt en op maaiveldniveau teruggebouwd vanwege problemen met bereikbaarheid, water- en windoverlast. Op de plek van haastig gebouwde flats zijn (koop-)woningen en appartementen gebouwd om een meer divers woningaanbod te creëren. Ook in Angelslo is gesloopt om andere woningtypen te introduceren. Dit gebeurde niet in het centrum maar in een van de omliggende buurten. Een andere aanleiding was een tekort aan parkeerplekken. De nieuwbouw is precies gebouwd op de plekken van de gesloopte woningen, om de inmiddels volgroeide bomen te sparen.

Tegenwoordig is de verhouding tussen koop- (46 procent) en huurwoningen (54 procent) in Angelslo en Emmerhout redelijk in evenwicht (bron: CBS, 2024). Sinds het begin van Emmen Revisited is het aantal woningen met ruim 400 gestegen. Gelijktijdig steeg ook het aantal eenpersoonshuishoudens sterk, van 34 procent in 2004 naar 47 procent in 2024 (vergelijkbaar dus met de ontwikkeling in Kanaleneiland). Het gemiddelde huishouden bestaat nu uit minder dan twee personen, onder het Emmense gemiddelde. De leefbaarheid is in Emmerhout gemiddeld voldoende, terwijl in Angelslo de leefbaarheid gemiddeld zwak is (bron: Leefbarometer, 2022). Of de leefbaarheid direct verband houdt met de verandering van de bevolkingssamenstelling en de wijkaanpak is niet te zeggen. Wel is duidelijk dat de leefbaarheid, vooral in Angelslo, onder druk is blijven staan. Dus is het van belang dat er publieke plekken zijn die goed functioneren. Hoe zit het daarmee?

Weinig kinderen

Om te beginnen met de buitenruimte: die is in beide wijken ruim en landschappelijk opgezet. In en tussen de woonbuurten zijn veel (speel)veldjes, bereikbaar via een uitgebreid netwerk van wandel- en fietspaden. De oorspronkelijke opzet in woonerven (in Emmerhout ook wel hofjes genoemd) is ook na de ingrepen in de wijk intact gebleven en wordt over het algemeen goed onderhouden. Door de sterke toename van het aandeel alleenstaanden valt op dat er weinig kinderen in het openbare ruimte zijn. In beide wijken is er geen wijkpark, wat beter aan zou sluiten op de behoeften van huidige bevolking om elkaar buitenshuis te ontmoeten. De wijkwinkelcentra maken het gemis gedeeltelijk goed, al zijn winkelen aan de ene kant en wandelen of sporten in een park aan de andere kant, niet helemaal met elkaar te vergelijken.

Dan naar de publieke gebouwen. Het enige monumentale gebouw is de Voorhof, gebouwd als Nederlands hervormde kerk op een zichtas in Angelslo. De kerk is in 2012 verkocht en herbestemd tot gezondheidscentrum. De twee wijkcentra in Angelslo zijn gesloopt en worden binnenkort vervangen door een nieuw wijkcentrum naast het winkelcentrum. Dit wijkcentrum komt boven de nieuw te bouwen Aldi-supermarkt en biedt plek aan andere wijkorganisaties, zoals het welzijnswerk. In een voormalig schoolgebouw is een jaar geleden met een investering van de gemeente de Angelslo Academy geopend: een plek voor kinderen tussen de 8 en 18 jaar. De activiteiten zijn divers: kunst, cultuur, sport en beweging, sociaal, onderwijs, talentontwikkeling, leefstijl en gezondheid. Om met kinderen in contact te komen, gaan de medewerkers van Angelslo Academy naar (basis-)scholen in de wijk toe. Ook nodigen ze jongeren op straat uit voor activiteiten. Het doel is om ze uit te dagen zelf activiteiten op te zetten of vrijwilliger te worden in de wijk, met als bijvangst (naast hun persoonlijke groei) een positief effect op de leefbaarheid.

In Emmerhout is momenteel (nog) geen wijkcentrum. Wel heeft de wijk een actieve bewonersvereniging die de afgelopen jaren een belangrijke rol vervulde bij een experiment met een burgerbegroting. Bewoners maakten aanspraak op gemeentelijke financiering om ideeën voor hun wijk te realiseren. Dat heeft diverse voorzieningen in de buitenruimte opgeleverd: een hondenspeelveld, een kabouterpad en een sportplein. Allen worden goed gebruikt, vertelt Wytse Bouma, voorzitter van de bewonersvereniging. De gemeente heeft vanwege de noodzaak van bezuinigingen het experiment met de burgerbegroting echter stopgezet (het laatste geld werd in 2023 uitgegeven).

Een groep bewoners richt zich nu op het leveren van input voor een nieuw wijkgebouw. Door langs wijkcentra in andere wijken en dorpen te gaan, hebben ze zich een beeld gevormd van wat er allemaal mogelijk is. Wat opviel: jongeren, mensen met een smalle beurs of met een migratieachtergrond maken nauwelijks gebruik van die wijkgebouwen terwijl dat in Emmerhout juist wenselijk is, stelt Bouma. Alvorens geld uit te trekken voor een nieuw wijkcentrum, wil de gemeente eerst de haalbaarheid toetsen.

Alledaagse plekken

Welke conclusies zijn er te trekken uit de rondgang in Kanaleneiland en beide Emmense wijken? Het valt op dat het door de overheid aangewezen cultureel erfgoed vooralsnog nauwelijks een rol speelt in de sociale sfeer, met uitzondering van de twee monumenten in de Kanaleneiland. Hier spelen een moskee en een kerk een rol in het wijknetwerk van ontmoetingsplekken. Voor het beoogde wijkcentrum in Emmerhout zijn een voormalige school (in bezit van de gemeente) en de Nederlands Hervormde kerk de Schepershof (geen monument) in beeld als locatie. Deze gebouwen zijn gebouwd met een publieke functie en kunnen, door een investering gericht op bewoners van allerlei achtergronden en leeftijden, de leefbaarheid in de wijk versterken.
In Kanaleneiland is al zichtbaar dat initiatieven van bewoners plekken voortbrengen waar verbindingen ontstaan. Mensen willen de handen uit de mouwen steken om hun wijk te verbeteren, ze informeren elkaar en organiseren allerlei activiteiten via Whatsappgroepen en informele netwerken. Het is vooral deze sociale (immateriële) functie die alledaagse plekken als speeltuinen, buurtkamers en de bibliotheek hun betekenis geeft.