Interview Het belang van erfgoed en een tijdige integratie ervan in ruimtelijke projecten wordt door weinigen meer bestreden. De laatste tijd neemt het aantal onderzoeken en handreikingen hieromtrent snel toe, met name waar het gaat om de stedelijke context. Met een verzameling van instrumenten, publicaties en praktijkvoorbeelden in een ‘gereedschapskist’ probeert de RCE professionals te helpen bij een ‘erfgoedinclusieve’ aanpak van de verdichtingsopgave.
Wie op Gebiedsontwikkeling.nu het begrip ‘erfgoed’ in de zoekbalk intikt, komt op een respectabele 343 hits. De meest recent toevoeging betreft de serie van over erfgoed en leefbaarheid in naoorlogse woongebieden, waarvan de inleiding en een analyse van Utrecht (Kanaleneiland) en Emmen (Angelslo en Emmerhout) inmiddels zijn verschenen in deze kolommen.
De laatste tijd gaan veel van deze artikelen over de omgang met de bestaande stad, mede onder druk van de grote bouwopgave die hier een plek moet krijgen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) laat met een nieuw instrument zien dat stedelijke verdichting samen kan gaan met het behoud van de identiteit van gebieden met erfgoedwaarde, zo geeft adviseur Lotte Zaaijer aan: “De aanleiding voor ons om de kennis rondom erfgoed en stedelijke verdichting te bundelen in een gereedschapskist, was de constatering dat er alleen al binnen de Rijksdienst zoveel publicaties over dit onderwerp zijn verschenen. En daarbuiten ook nog eens een veelvoud. Maar de informatie is onvindbaar als je die nodig hebt – of je weet niet eens dat het er is. Het doel was om de kennis te ontsluiten en echt toepasbaar te maken voor de verdichtingsopgave waar we voor staan. Dat was nog een hele exercitie, er kwamen steeds weer nieuwe studies en publicaties bij de RCE boven tafel. Of mensen die er ons op wezen: heb je deze studie al?”
‘Lotte Zaaijer’ (bron: RCE)
Zaaijer wijst op de toenemende vraag vanuit gemeenten en andere partijen over onderwerpen die samenhangen met het bouwen in de bestaande stad, in relatie tot het erfgoed dat daar aanwezig is: “Iedereen voelt de druk op de ruimte, op de bestaande gebouwen en structuren en daarmee op het erfgoed. Dan komen er vraagstukken naar boven rond bijvoorbeeld het ‘laadvermogen’ van een bepaalde locatie: hoeveel programma kan daar worden toegevoegd? Hoeveel hoogbouw is er mogelijk? Partijen zoeken steeds meer de grenzen op. Hoe daarmee om te gaan?”
Verdichten met behoud van de identiteit van gebieden is de centrale insteek van de gereedschapskist
In termen van beoogde doelgroepen voor de gereedschapskist denkt Zaaijer primair aan de erfgoedadviseurs en stedenbouwkundigen bij gemeenten en provincies. “Maar de gereedschapskist is er zeker ook voor beleidsadviseurs ruimtelijke ordening, beleidsmakers en gebiedsontwikkelaars. Zodat zij effectief sturing kunnen geven aan projecten en processen waarin het om erfgoed en verdichting gaat. Deze mensen zouden de gereedschapskist in ieder geval moeten kennen, en in het verlengde daarvan natuurlijk ontwerpers, marktpartijen en anderen.”
Geen stolp erover
Zaaijer geeft aan dat het bij verdichting en erfgoed niet per se hoeft te gaan om gebieden die een monumentale c.q. beschermde status hebben: “Er zijn genoeg naoorlogse gebieden die geen monumentenstatus hebben, maar wel een kenmerkende stedenbouwkundige structuur of goed behouden woningbouw uit de wederopbouwtijd. Dan is het zaak daar zorgvuldig mee om te gaan. Het behoud van de identiteit van gebieden, dat is de centrale insteek van de gereedschapskist. Niet door er een stolp overheen te zetten maar juist door te sturen op een ‘erfgoedinclusief’ eindresultaat.”
De opbouw van de gereedschapskist voor erfgoedinclusieve verdichting
De onderwerpen in de gereedschapskist zijn geordend naar de fasen waarin ze zich manifesteren in een gemiddeld verdichtingsproject:
- inventarisatie van erfgoedwaarden in het gebied;
- erfgoedwaarden meenemen binnen het integraal planproces;
- instrumenten gebiedsgerichte erfgoedinclusieve verdichtingsstrategieën;
- instrumenten om de erfgoedwaarden juridisch te verankeren.
Per categorie wordt vervolgens ingezoomd op drie typen gebieden waar verdichting met name speelt c.q. in de toekomst gaat spelen: naoorlogse wijken zoals wederopbouwwijken en Post 65-wijken, beschermde stads- en dorpsgezichten en dorpen met monumenten of grenzend aan bijzondere cultuurlandschappen. In deze laatste categorie speelt bijvoorbeeld de ontwikkeling van ‘straatje erbij’.
Een bijzondere constatering bij het doorspitten van alle materiaal was dat sommige actuele thema’s in het verleden al uitgebreid zijn onderzocht: “We kwamen bijvoorbeeld het ‘Klein Apeldoorns Dorpenkookboek’ uit 2012 tegen, een instrument voor dorps bouwen en uitbreiden. Vanwege de actualiteit hebben we deze publicaties opgenomen in de gereedschapskist.” Het vullen van de kist gaat de komende tijd gewoon door, verwacht Zaaijer: “Er komt bijvoorbeeld binnenkort een RCE-handreiking aan over hoogbouw in en nabij beschermde stads- en dorpsgezichten. In die zin is de gereedschapskist een levend geheel, dat steeds kan worden uitgebreid.”
Herbestemming en transformatie van Touwfabriek van Van der Lee in Oudewater tot woongebied met diverse typen woningen.
‘Oudewater’ door M. Oosterhuis (bron: RCE)
Om te onderzoeken of de kist kan werken in de praktijk, heeft de RCE deze bij diverse projecten getest. Zaaijer wijst op een recente studie die door bureau PeetersenDaan voor de gemeente Vlieland is verricht: “Aan de hand van een ontwerpatelier is gekeken hoe hier op een dorpse schaal kan worden verdicht – de vraag naar betaalbare woningen is bijvoorbeeld groot op het eiland – en daarbij rekening houdend met het beschermde dorpsgezicht en de ligging in een Natura2000-gebied. Alle partijen deden daarin mee: gemeente, adviseurs, maar ook de bewoners, ondernemers en Staatsbosbeheer als eigenaar van die Natura 2000-gebieden. Samen kom je dan verder en inmiddels dienen de uitkomsten als input voor het kwaliteitskader van Vlieland.” Dit is een voorbeeld van de tweede categorie uit de kist: erfgoedwaarden meenemen binnen een integraal planproces.
Aan de slag
Ook voor de drie andere fasen bij een verdichtingsproject is een grote hoeveelheid aan instrumenten, studies, voorbeeldprojecten en andere informatie bij elkaar gebracht. Bij de eerste fase, erfgoedwaarden inventariseren, wordt bijvoorbeeld de gebiedsbiografie genoemd. Voor eerste reacties uit het veld is het nog wat vroeg, maar Zaaijer hoopt vooral dat mensen ermee aan de slag gaan en hun ervaringen doorgeven aan de RCE: “De gereedschapskist is bedoeld om gebruikt te gaan worden bij concrete projecten. Ook voor ons is het leerzaam om terug te horen waar de kennisbehoefte van betrokken partijen uit bestaat.”
Voor het voetlicht
Lotte Zaaijer hield een presentatie bij de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit over de gereedschapskist ‘Verdichten met cultureel erfgoed’. Deze is hier terug te zien. Ook sprak ze erover bij een recente bijeenkomst op locatie in Zoetermeer, georganiseerd door de Groeikernenkring van het International New Town Institute.
Cover: ‘Zwolle, Onder de Bogen en Kraanbolwerk’ door M. Oosterhuis (bron: RCE)
Door Kees de Graaf
Eindredacteur Gebiedsontwikkeling.nu
