Onderzoek Naoorlogse wijken en verdichten, de twee begrippen worden de laatste tijd voortdurend in één adem genoemd. Hier moeten de komende jaren veel woningen worden bijgebouwd. Tal van dimensies en waarden kunnen daarbij worden onderscheiden, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) pleit – logischerwijs – voor een zorgvuldige omgang met de bestaande ruimte. Een nieuwe publicatie brengt daartoe 12 voorbeeldprojecten in beeld.
We hebben de afgelopen tijd heel wat invalshoeken rondom het verdichten in naoorlogse wijken de revue zien passeren. Zo kwam op Gebiedsontwikkeling.nu een analyse van bureau Urhahn aan bod in het kader van de handreikingen die het ministerie van VRO publiceerde over het goed omgaan met zeven maatschappelijke transities in deze gebieden. Ook keken we rond in Haarlem Schalkwijk, met de blik van Haan & Laan en aan de hand van een beschrijving van het deelgebied Elements, ontwikkeld door Dura Vermeer. Platform31 richtte de afgelopen tijd de aandacht met name op het groen en op de gezondheid van de bestaande bewoners. Ook kwam hier het pleidooi vandaan om verder te kijken dan louter naar de zo gewenste woningaantallen. Dat geluid beluisteren we ook in de BuurtSaam-aanpak van het College van Rijksadviseurs. Niet in de laatste plaats is ook wonen & zorg een thema in deze wijken.
Oog voor geschiedenis
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed vraagt op haar beurt al de nodige tijd, vanuit haar expertise bij de transformatie van gebieden, om meer focus op de kwaliteit van het bestaande te leggen. Zo lichtte RCE-expert Martijn Oosterhuis hier twee jaar geleden de handreiking ‘Transformeren met Cultureel Erfgoed’ toe, die de dienst op dat moment lanceerde. Een jaar later passeerde het erfgoedproject ‘Watermolenlandschappen en klimaatadaptatie’ de revue, waarbij het met name ging om de inzet van geografische informatiesystemen, om daarmee de chronologie van het landschap zichtbaar te maken. Het zijn voorbeelden van een ontwikkeling waarbij, langzaam maar zeker, meer oog komt bij opdrachtgevers, overheden, ontwerpers en andere betrokkenen voor de geschiedenis van de plek.
Er komen vier verdichtingsstrategieën aan bod: optoppen, aanplakken, vervangende nieuwbouw en nieuwbouw in de openbare ruimte
Zeker in naoorlogse wijken is dat laatste echter nog niet zo evident. Het heeft lang geduurd voordat voorlopers als de architecten Henk van Schagen en Endry van Velzen werden gehoord c.q. serieus werden genomen, met hun voortdurende oproepen om de kwaliteit van stedenbouw en architectuur van naoorlogse woongebieden zorgvuldig te analyseren en als uitgangspunt voor vernieuwingsplannen te nemen. Maar op enig moment, zo blijkt nu ook uit de RCE-publicatie ‘Erfgoedinclusief verdichten in naoorlogse wijken’, viel dan toch het kwartje. Niet meer rücksichtslos de slopersbal erdoorheen (zoals bijvoorbeeld in de Amsterdamse Bijlmermeer nog wel gebeurde) maar eerst een pas op de plaats voor een cultuurhistorische verkenning en waardestelling.
Recente projecten
De 12 projecten in de publicatie omspannen de periode 2010-2024. Dat tijdsbestek wordt als volgt gemotiveerd: “Door (relatief) actuele projecten te tonen, kunnen deze als inspiratiebron dienen voor de huidige verdichtingspraktijk. De voorbeeldprojecten in deze publicatie betreffen vier typen verdichtingsstrategieën die in Nederland veel voorkomen: optoppen, aanplakken, vervangende nieuwbouw en nieuwbouw in de openbare ruimte. Strategieën als transformatie, splitsen, herindelen en uitplinten zijn niet in het overzicht opgenomen omdat deze over het algemeen minder invloed hebben op de bestaande zichtbare cultuur- en architectuurhistorische waarden van een gebied, ensemble of gebouw.”
Voorbeeld van het aanplakken van woningen in een naoorlogse wijk, CPO-project De Houten Kop naar een ontwerp van Studio Architectuur MAKEN.
‘De Houten Kop Rotterdam’ door Frank Hanswijk (bron: Studio Architectuur MAKEN)
Het is een interessante collectie van projecten op verschillende schaalniveaus geworden, van het aanplakken van twee woningen en een kantoorruimte in Rotterdam Katendrecht, via de transformatie van een Rijkswaterstaat-kantoor tot en met de aanpak van complete woonbuurten. RCE-auteur en architect Leon Sebregts constateert dat er over succesvolle ingrepen in vooroorlogse buurten wel veel bekend is, maar dat een dergelijk overzicht voor de gebieden uit de wederopbouwperiode ontbreekt.
De 12 gedocumenteerde projecten
De Karel Doorman, Rotterdam
Klein Driene, Hengelo
Kolenkitbuurt-Zuid, Amsterdam
Kloosterbuuren, Den Haag
Dickensplaats, Utrecht
Dudokhaken, Amsterdam
Oud Dekkersduin, Den Haag
Hoorneslaan, Katwijk
De Horsten, Amersfoort
Archipunctuur Meierijstad, Veghel
Transformatie kantoor Rijkswaterstaat, ‘s-Hertogenbosch
De Houten Kop, Rotterdam
Tuinhuis, Almere
De projecten worden geanalyseerd op drie schaalniveaus: gebiedsniveau, ensembleniveau en gebouwniveau. Per project wordt de mate van ‘erfgoedinclusiviteit’ geduid, aan de hand van verschillende uitgangspunten per schaalniveau. De hoop van de RCE is dat de gedocumenteerde projecten ontwikkelaars van toekomstige projecten in naoorlogse woongebieden inspireren.
Veel zal daarbij afhangen, zo constateerden we eerder op Gebiedsontwikkeling.nu in een bespreking van de Kolenkitbuurt in Amsterdam (waarvan het zuidelijk deel is opgenomen in de publicatie) van de kwaliteit van het opdrachtgeverschap, zowel aan publieke als aan private kant. In die zin is het hoopgevend dat de woningcorporaties – toch de grootgrondbezitters in deze wijken – momenteel een revival doormaken. Interessant wordt de vraag hoe er de komende tijd bij grootschalige vernieuwingsoperaties als in Den Haag Zuidwest de balans wordt gevonden tussen bestaand en nieuw. Wie wil weten hoe dat laatste stadsdeel er momenteel bijstaat, kan terecht bij de rapportage die fotograaf Theo Baart daar onlangs maakte.
De RCE-publicatie is hier te downloaden. De wijk Kloosterbuuren in Den Haag komt ook aan bod in de publicatie ‘Terug naar de buurt’ van SKG in samenwerking met ERA Contour.
Cover: ‘Dudokhaken Amsterdam’ door Janine Schrijver (bron: Vanschagen Architecten)
Door Kees de Graaf
Eindredacteur Gebiedsontwikkeling.nu
