Gebiedsontwikkeling als hoofdrolspeler in de film: “Weer eindeloos bakkeleien”

“Eerste woningen in De Nieuwe Stad. Na jaren van voorbereiding en participatie gaat de woningbouw van start.” Het begin van het artikel op de website van gebiedsontwikkeling De Nieuwe Stad in Amersfoort belooft veel goeds. Na ruim een decennium plannen maken, vergaderen, nog meer vergaderen en vele bezwaren lijkt de kogel dan eindelijk door de kerk: de gebiedsontwikkeling gaat beginnen. Lijkt, want drie zinnen later blijkt direct hoe complex de situatie is. “Hoewel het bestemmingsplan voor het gehele gebied nog in behandeling is bij de Raad van State vanwege twee ingediende beroepschriften, is voor deze twee projecten een aparte procedure gevolgd. Ook tegen deze besluiten is in eerste instantie bezwaar gemaakt. Na uitgebreid overleg met de bezwaarmaker is dat bezwaar onlangs ingetrokken.”

Voor veel gebiedsontwikkelaars zijn dit soort tegenslagen en bijbehorende vertragingen helaas allang geen verrassing meer. Maar filmmakers Arjen Hoeve en Matthijs de Raad fronsten tijdens het maken van twee documentaires over de Amersfoortse gebiedsontwikkeling regelmatig hun wenkbrauwen. Na wéér een gemeenteraadsvergadering over hetzelfde onderwerp, na de zoveelste deadline die niet werd gehaald of na weer een nieuw bezwaar dat werd ingediend bij de Raad van State. Hoeve: “De film had moeten eindigen met de eerste paal die de grond in gaat, maar we kregen al snel door dat die wens een probleem zou worden.”

Doodzonde

Met hun videoproductiebedrijf GGTV nemen Hoeve en De Raad in september 2013 hun intrek in de Amersfoortse Prodentfabriek, een oud fabrieksterrein aan de rand van het centrum van de stad waar naast tandpasta ooit ook vliegenvangers en schoensmeer werden geproduceerd. Een klein jaar eerder had belegger en ontwikkelaar Schipper Bosch de panden en bijbehorende gronden in handen gekregen met als doel de gebiedsontwikkeling De Nieuwe Stad te realiseren. “Wij zijn de eerste huurders, het was destijds verder een heel leeg gebied, best wel een dooie boel. Maar iedereen zei: het wordt leuk, dit wordt bruisend. Toen het gebied in de jaren erna vol begon te lopen, dachten we: het zou mooi zijn om dat proces vast te leggen.”

Normaal gesproken schakelen overheden, welzijnsorganisaties, woningcorporaties en bedrijven het duo in om ‘onderwerpen met maatschappelijke waarde’ op beeld vast te leggen. Maar toen ze ontdekten zo dicht op het vuur te zitten van de ontwikkeling van dit nieuwe stuk Amersfoort, zetten ze zelf de eerste stap. “Vaak heb je films die kijken terug op een gebiedsontwikkelingsproces. Maar bijna nooit wordt zo'n proces vanaf het begin vastgelegd. En omdat wij al vanaf dag één zelf in het gebied zaten, hebben wij een plan geschreven. Dat werd het script voor ‘Het is nooit af’.”

Die film verscheen in 2015 en gaat volgens Hoeve en De Raad over hoe de samenwerking tussen de gemeente en de projectontwikkelaar verloopt in de eerste fase van de herontwikkeling van het gebied. De Raad: “Wij vonden het doodzonde om dat proces niet vast te leggen, anders zijn mensen het verleden van dit gebied snel vergeten. Er gaat zo veel veranderen in zo’n gebied, dat wilden wij ook graag laten zien. Dat plan hebben we ingediend bij de gemeente en daar hebben we subsidie voor gekregen. De ontwikkelaar stond er ook achter en steunde ons financieel en door toegang te verlenen. Maar ze hebben zich niet bemoeid met de inhoud. Zij zijn ook niet blij met alles wat wordt gezegd, maar zijn wel blij met dat het proces op film is vastgelegd.”

Niet gelukt

Na anderhalf jaar filmen eindigt die film met de vaststelling van het ambitiedocument. “Dat was destijds een heel organisch plan, ook omdat we uit de crisis kwamen. Niet te vergelijken met hoe het nu gaat.” Het maken van de film smaakt naar meer bij Hoeve en De Raad. Niet alleen omdat het onderwerp aanspreekt, maar vooral ook omdat het verhaal door alle vertragingen nog niet af is. Hoeve: “Tussendoor hebben we nog een deel anderhalf gemaakt over de vraag waarom het niet lukte om in dit gebied een community te bouwen. Dat waren vlogachtige gesprekken en we zijn op bezoek gegaan in andere herbestemmingsgebieden om te kijken hoe het daar is gegaan.”

Het idee voor een volwaardige opvolger ontstaat in 2021 als het tienjarig jubileum van de Nieuwe Stad in zicht komt. De Raad: “We dachten: wacht even, over twee jaar bestaat de Nieuwe Stad 10 jaar. Een mooi moment. Er was toen ook al sprake van nieuwe woningbouwplannen. Door de jaren heen hebben we veel plannen zien veranderen, maar we dachten: woningbouw gaat deze gebiedsontwikkeling echt beïnvloeden. Vanuit die twee richtingen, het jubileum en de woningbouwplannen, zijn we gaan werken. Het plan was om bij het tienjarig jubileum in 2023 in première te gaan, maar dat is dus niet gelukt.”

Heel frustrerend

De opvolger ‘Is het al af?’ laat in gesprekken met de ontwikkelaar, ambtenaren, omwonenden en ondernemers zien hoe langdradig en stroperig het proces van gebiedsontwikkeling kan zijn. “In de film zie je tien jaar voorbijtrekken en er is niets gebeurd. We zijn tien jaar verder en er zijn een paar kleine stappen gezet op papier, maar in de praktijk is er nog nauwelijks niets veranderd. Wat hier in het klein gebeurt, gebeurt overal. Dat zegt de ontwikkelaar ook in de film: negentig procent van de projecten eindigt bij de Raad van State. En dat is ook hier het geval. Er zijn heel veel inspraakmogelijkheden en mensen willen graag dat er naar ze geluisterd wordt. En omdat het proces daarom zo lang duurt en de gemeenteraad weer van samenstelling verandert, zie je dat dingen die allang zijn afgekaart weer opnieuw op de agenda komen. En daardoor blijf je praten over dingen die allang besloten en besproken zijn.”

Die stroperigheid was niet alleen frustrerend als inwoner van Amersfoort en gebruiker van het gebied, maar (vooral) ook als filmmaker. Hoeve: “In ‘Het is nooit af’ zit best veel beweging. Gebouwen worden gesloopt, er worden dingen gebouwd. Maar in deze film en de periode dat we filmden gebeurde er niet zo veel. Praten, praten, praten. Dat heeft wel z’n weerslag op zo'n film.” De Raad vult aan: “Ik heb mij vooral geërgerd tijdens de raadsvergaderingen. Dat duurde maar en het duurde maar. Er werd zo veel gepraat over dezelfde dingen. Weer hoogbouw, weer parkeren. Weer eindeloos bakkeleien. En dat is voor een filmmaker zeker ook niet ideaal. Heel frustrerend.”

Trilogie

Na maanden monteren, schuiven en keuzes maken (“er hebben door alle vertragingen heel veel eigen uren in deze film gezeten”) was het voor het tweetal lastig inschatten hoe de film ontvangen zou worden. Maar na de première begin dit jaar waren de reacties van alle kanten vooral heel positief, zegt De Raad. “Vooral heel veel leuke reacties. Van de wethouder, ambtenaren, de baas van Schipper Bosch. Hij bleef heel lang stil en zei: ‘ik vind het mooi dat de film er is, maar ik ben minder blij met de inhoud.’ Het is als je alles zo achter elkaar ziet ook best confronterend hoe alles is gegaan. Mensen werden boos én blij van de film en ik vind het mooi dat de film beide emoties oproept. Geen hallelujah-verhaal, maar het is wat het is.”

Hoe kijken Hoeve en De Raad nu naar het vak van gebiedsontwikkelaar en in het bijzonder naar de casus De Nieuwe Stad? Hoeve: “Ik denk dat onze film exemplarisch is voor wat er misgaat in andere gebiedsontwikkelingen en waarom dit soort projecten niet opschieten. Ik weet niet of en hoe het anders zou kunnen. Maar zoals het nu gaat, zorgt dit proces er alleen maar voor dat mensen nog langer op hun woning moeten wachten.” En komt er nog een deel drie? De Raad: “We waren best klaar met dit onderwerp omdat het zo lang duurde. Toen begonnen we met monteren en waren we toch blij met het resultaat. Dus misschien als er uiteindelijk gebouwd gaat worden, pakken we de camera er weer bij. Een trilogie zou mooi zijn. ‘Het is af’ zou een mooie derde film zijn, alleen ik weet niet of we dat moment gaan meemaken.”