Aerial view of Bauhaus in Dessau, Germany door Urbanoid.Pro (bron: Shutterstock)

Gebiedsontwikkeling in krimpende steden: groene verbinding als smeermiddel

3 maart 2023

5 minuten

Casus In het Oost-Duitse Dessau moet een groene archipel de stad leefbaar houden ondanks enorme bevolkingskrimp. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat de strategie – met enkele aanpassingen – ook door Nederlandse gebiedsontwikkelaars gebruikt kan worden.

Een strategische ligging bij de rivieren Elbe en Mulde, meer dan genoeg industrie (waaronder chemische en luchtvaartindustrie) en de aanwezigheid van bruinkool. Aan het begin van de twintigste eeuw zijn de economische verwachtingen voor de Oost-Duitse stad Dessau erg hooggespannen. Die rooskleurige toekomst zorgt er ook voor dat de culturele sector tot bloei komt, bijvoorbeeld doordat het Bauhaus (waar de stad nu nog steeds om bekend staat) naar Dessau verhuist.

The Bauhaus art school in Dessau door Cinematographer (bron: Shutterstock)

‘The Bauhaus art school in Dessau’ door Cinematographer (bron: Shutterstock)


In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog verandert de stad. Bauhaus trekt naar Berlijn en aan het eind van de oorlog wordt de stad nagenoeg volledig verwoest. Door de Sovjet-invloeden wordt de industrie in de jaren erna weer opgebouwd (en blijft bloeien door de staatssubsidies.) Ook de architectuur en inrichting van de stad krijgen opnieuw vorm, vergelijkbaar met veel andere DDR-steden.

Maar na de val van de muur verandert Dessau opnieuw. De industrie stort in, de hoogopgeleide bevolking trekt weg en de bevolking krimpt enorm. Veel jongeren trekken weg naar West-Duitsland. In 1999 is er in vergelijking met 10 jaar eerder nog slechts een vijfde van de totale industrie in de stad aanwezig en is bijna een kwart van de mensen werkloos. Die ontwikkelingen komen boven op het gegeven dat het aantal inwoners van Dessau al met ruim twintig procent is gekrompen. En het einde is nog niet in zicht: in de stad overlijden twee keer zo veel mensen als er worden geboren.

Levendige stedelijke kernen

René Davids, onderzoekers aan de Universiteit van California, beschrijft in zijn onderzoek Urban decline to green paradigm: learning from Dessau de stevige uitdaging die begin deze eeuw op de lokale gebiedsontwikkelaars lag te wachten. Verlaten brownfields, verwaarloosde infrastructuur en veel meer huizen dan bewoners. De rode draad om van Dessau weer een geheel te maken, is een forse verbetering van het openbaar groen. De stad is sindsdien opgebouwd als een archipel: een verzameling van ‘eilandjes’. Die eilandjes zijn uit de kluiten gewassen wijken van circa 5.000 inwoners. Die omvang is bewust gekozen, zodat maatschappelijke en commerciële voorzieningen op zo’n ‘eiland’ ook bestaansrecht hebben.

Doel van deze archipel is het creëren van verbinding tussen herkenbare, levendige stedelijke kernen door middel van openbaar groen

Openbaar groen vervult in Dessau de functie die de zee heeft in een echte archipel. De Landschaftszug, of greenway in het onderzoek van Davids, is gecreëerd door brownfields, overbodige huizen en vervallen infrastructuur te slopen. In plaats daarvan is er een groene ‘zee’ ontstaan van makkelijk te onderhouden groen, dat de herkenbare, levendige stedelijke kernen verbindt.

Te succesvol

Dessau is niet de enige Oost-Duitse stad die na de val van de Muur te maken kreeg met krimp, maar ze koos wel als enige voor deze archipel-tactiek. In Chemnitz-Brühl wilde het stadsbestuur de verlaten, oude buitenwijken uit de DDR-tijd graag slopen om de stad van buiten naar binnen te verdichten. In Stassfurt heeft een zeven meter diepe zoutader in het oude centrum plaatsgemaakt voor een meer en een park. Dat ging wel ten koste van een groot deel van het oude centrum. En Leipzig koos er juist voor om het bouwkundig erfgoed in de stad als uitgangspunt te nemen bij de herontwikkeling, in combinatie met het creëren van openbaar groen.

Bridge named "Tiergartenbrücke" over Mulde River, Dessau, Germany door Sina Ettmer Photography (bron: Shutterstock)

‘Bridge named "Tiergartenbrücke" over Mulde River, Dessau, Germany’ door Sina Ettmer Photography (bron: Shutterstock)


Groot verschil met Dessau is dat in Leipzig het groen werd gecreëerd op braakliggend terrein dat niet in handen van de gemeente was. Met financiële steun van de overheid konden landeigenaren hun brownfields of verlaten huizenblokken ombouwen tot publieke (groene) ruimte. Maar het succes van die strategie heeft zich de laatste tijd tegen de stad gekeerd. Leipzig is volgens Davids het meest succesvolle voorbeeld van een Oost-Duitse stad die de strijd tegen de krimp is aangegaan. De stad bloeit inmiddels weer, maar dat zorgt er wel voor dat de grond veel meer waard is geworden. Het gevolg: veel marktpartijen kiezen er nu voor om de groene, openbare ruimtes op een andere manier in te vullen. En dat gaat weer ten koste van de ecologische, milieutechnische en sociale winst die de afgelopen decennia juist is geboekt.

Groene lessen

Het onderzoek van Davids laat zien dat de tactiek die Dessau heeft gekozen, in essentie duurzamer is. Door het groen allemaal aan elkaar te verbinden, ontstaat er een structurele verbinding die de biodiversiteit stimuleert. Daarnaast biedt dit grote groen volop ruimte aan bewoners en bezoekers. Individuen en kleine organisaties kunnen het groen op verschillende manieren gebruiken: van een BMX-baan tot voetgangersgebied en van een barbecue-zone tot aan gemeenschappelijke tuinen. Omdat er bewust voor makkelijk te onderhouden groen is gekozen, is het gevaar van verwaarlozing en overwoekering ook minimaal. En de greenway zorgt er ook voor dat de stedelijke kernen – de eilanden – beschermd worden tegen overstromingen en andere klimaatrisico’s.

Met een betere inrichting van het landschap en het doelbewust toekennen van functies aan sommige gebieden kan er meer waarde aan de omgeving worden toegevoegd

Alle voordelen ten spijt is er voor gebiedsontwikkelaars nog voldoende ruimte om verbetering aan te brengen, mochten zij de ‘Dessau-aanpak’ willen hanteren – zo concludeert Davids. Het groen blijkt ook in de praktijk een ideaal wapen te zijn in de strijd tegen krimp. Alleen is er nu zo veel groen in vergelijking met het aantal gebruikers, dat de bewoners aangeven dat het groen nooit echt van hen voelt. Door meer fragmentatie aan te brengen, krijgen bewonersinitiatieven meer kans om een succes te worden.

Ook is er nu wel erg veel hetzelfde groen: onderhoudsarme planten en bomen waar niet veel infrastructuur aanwezig is. Met een betere inrichting van het landschap en het doelbewust toekennen van functies aan sommige gebieden kan er meer waarde aan de omgeving worden toegevoegd, zegt Davids. Ook is het volgens hem erg nuttig om kinderen al op jonge leeftijd te leren op welke manieren zij het groen rond de stad kunnen gebruiken.


Lees het volledige onderzoek in het Journal of Urban Design.


Cover: ‘Aerial view of Bauhaus in Dessau, Germany’ door Urbanoid.Pro (bron: Shutterstock)


Jasper_monster_sandervanwettum door Sander van Wettum (bron: SKG)

Door Jasper Monster

Redacteur Gebiedsontwikkeling.nu


Meest recent

Jewel Changi vliegveld in Singapore door Em Campos (bron: Shutterstock)

Natuur in de stad als een technologisch vraagstuk

Hoe kan technologie helpen om onze steden op een zinvolle manier groener te maken? Nadina Galle schreef hierover het boek ‘De natuur van onze steden’.

Verslag

7 oktober 2024

Windmolen naast de rivier de Ijssel door Maarten Zeehandelaar (bron: Shutterstock)

Ruimte voor de Rivier als ruimtelijke gids voor de energietransitie

De energietransitie vraagt naast technische oplossingen vooral ook om ruimtelijke antwoorden. Wat kan je leren van een programma als Ruimte voor de Rivier? Dat probeert TNO Vector te achterhalen in het programma Ruimte voor Energie.

Analyse

7 oktober 2024

Files in Amsterdam tijdens spits door Martin Bergsma (bron: Shutterstock)

Mobiliteitssturing met slimme ‘arrangementen’, die conflicten in de stad voorkomen

De auto en de stad, hoe kan dat huwelijk met goede voorwaarden tot stand komen? Daan van Egeraat en Friso de Zeeuw reiken mobiliteitsarrangementen aan die de boel in goede banen moet leiden.

Opinie

4 oktober 2024