Onderzoek We willen het allemaal maar krijgen het zeker niet in gelijke mate toebedeeld: een gezond leven in een gezonde omgeving. Corona heeft het fenomeen ‘gezondheidsarmoede’ verscherpt en de verschillen tussen gebieden verder vergroot. Ruben Smeets, David Dooghe en Marianne Lefever namen de Tilburgse wijk Groenewoud onder de loep en stelden als verbeter-recept 25 ontwerprichtlijnen op.
Gezondheid is cruciaal voor ons welzijn en voor onze economie. Het is de basis onder ons bestaan. Mensen willen een gezond en gelukkig leven, maar lang niet iedereen slaagt daarin. Want als de Coronacrisis iets heeft aangetoond, is het dat een gezond leven in een gezonde leefomgeving lang niet voor iedereen is weggelegd. Juist de mensen die een sociale en economische achterstand hebben, zijn er qua gezondheid nog meer op achteruit gegaan. Zo zijn de mensen die al rookten nog meer gaan roken en is de eenzaamheid onder sociaal zwakkere groepen flink toegenomen. De inflatie van de afgelopen tijd deed nog een extra duit in het zakje: mensen met een laag besteedbaar inkomen hadden nóg minder budget beschikbaar voor gezonde voeding.
Veel eerder dood
We nemen Brabant als voorbeeld voor een analyse van de gezondheidsverschillen in Nederland. Deze zijn groot en nemen al jaren toe. En als we naar de wijken in de Brabantse gemeenten kijken, dan zien we zelfs nog veel grotere verschillen in levensverwachting. Aan de ene kant zien we forse gezondheidsverschillen tussen bepaalde sociale groepen in de samenleving. Zo is het verschil in levensverwachting tussen mensen met alleen basisonderwijs en mensen met een hoger opleidingsniveau zes levensjaren – en zelfs vijftien ‘gezond ervaren jaren’.
‘Opleidingsniveau uitgezet tegen levensverwachting’ door Pharos (bron: Pharos)
Aan de andere kant zien we ook duidelijke verschillen tussen bepaalde plekken. In Brabant overlijden bijvoorbeeld relatief veel mensen aan hart- en vaatziekten of longaandoeningen in vergelijking met het Nederlands gemiddelde. Er is een groep mensen die, door een combinatie van bepaalde factoren, kwetsbaar zijn in hun gezondheid. Deze mensen leven in wat wij noemen ‘gezondheidsarmoede’.
Wat is gezondheidsarmoede?
Mensen die in gezondheidsarmoede leven, hebben te maken met meerdere uitdagingen, zowel op het gebied van het voorkomen van ziekte (preventief) als het genezen (curatief). Zij wonen en werken gemiddeld vaker op ongezonde plekken (milieuhinder) en hebben vaak niet genoeg geld om gezonde voeding te kopen of lid te worden van een sportvereniging. Ook ontbeert het vaak aan gezondheidskennis. In curatieve zin is er vaak niet voldoende geld om zich aanvullend te verzekeren voor zorg (fysio, tandarts) en om het opgelegde eigen risico te kunnen betalen. Dat kan leiden tot uitstel of zelfs het mijden van medische hulp (‘zorgmijders’).
Alle reden dus om gezondheidsarmoede met kracht aan te pakken. Maar zo simpel is dat nog niet en het lukt ook niet zonder het gedrag van mensen te beïnvloeden. We leven in een wereld waarin ongezonde verleidingen zich overal aan ons opdringen. De (stedelijke) omgeving werkt lang niet altijd mee en het is vaak makkelijker om ongezonde keuzes te maken dan gezonde. Je moet behoorlijk sterk in je schoenen staan om weerstand te bieden aan al die ongezonde prikkels.
Hoe nemen we gezondheid mee in het toekomstperspectief voor de Brabantse steden en de mensen die daar wonen? Veel gemeenten staan hier aan de vooravond van een omvangrijke verstedelijkingsopgave waarbij veel nieuwe woningen binnen het bestaand stedelijk gebied gebouwd gaan worden. Daardoor neemt de druk op de ruimte in de stad toe. Naast woningen is er ook groen, water en ruimte voor beweging nodig. De vraag is hoe we de stad zo kunnen inrichten dat deze de gezondheid verbetert en inwoners motiveert om vooral gezonde keuzes te maken. Naar ons idee is het essentieel vroegtijdig gezondheidsexperts bij de (bouw)plannen te betrekken, zodat een integraal ontwerpproces op poten kan worden gezet. Nu worden deze expert in een (te) laat stadium geraadpleegd als de planvorming al bijna voltooid is. Een gemiste kans.
Grote verschillen in Brabant
In de studie Verkenning Gezonde Verstedelijking BrabantStad die Het PON & Telos, TNO en PosadMaxwan hebben uitgevoerd voor het netwerk Gezonde Brabander staat ‘gezonde verstedelijking’ centraal. Maar wat verstaan we hieronder? Wij beschouwen gezondheid vanuit drie dimensies: lichaam en persoon, leefstijl en sociale context en de ruimtelijke context. Dat leidt tot deze conceptuele driehoek:
‘Gezondheidsdriehoek: drie dimensies van gezondheid’ door Het PON Telos (bron: Het PON Telos)
Deze drie dimensies kunnen we vervolgens uitwerken in verschillende subthema’s en indicatoren. Voor elke gezondheidsdimensie is per geografisch gebied een somscore gemaakt. In het figuur hieronder is bijvoorbeeld de beeldtaal voor de dimensie Leefstijl en sociale context per provincie weergegeven.
‘Somscore per provincie vergleken met het gemiddelde van Nederland’ door Het PON Telos (bron: Het PON Telos)
De inzichten op provinciaal schaalniveau bieden echter slechts een globaal inzicht in de gezondheidssituatie van Brabant. Het lijkt overall wel goed te gaan met Brabant, maar dat wil niet zeggen dat het overal echt goed gaat. Wanneer we bijvoorbeeld verder inzoomen op Brabant zien we dat er forse verschillen zijn – zowel tussen de regio’s als gemeenten binnen Brabant. Zo is het verschil tussen West- en Oost Brabant duidelijk waarneembaar:
‘Somscore per gemeente vergleken met het gemiddelde van Brabant’ door Het PON Telos (bron: Het PON Telos)
Meer grip op de problemen
Hoe meer we inzoomen, hoe meer cumulaties van problemen we zien. Dit geldt met name voor de kwetsbare wijken, waar veel mensen wonen met een complexere problematiek. In onze studie hebben we ervoor gekozen om focus aan brengen, zonder daarbij de complexiteit uit het oog te verliezen. De grote aanstaande ‘wederOMbouw’ van de Brabantse steden moet worden benut om zeer gericht een aantal gebiedsontwikkelingen te koppelen aan gezondheidsopgaven. Via ontwerpend onderzoek in drie verhaallijnen proberen we grip te krijgen op deze complexiteit. Zo werken we toe naar concrete handelingsperspectieven voor planners, beleidsmakers en ontwerpers.
De drie verhaallijnen zijn: gezonde verdichting rond mobiliteitsknooppunten, gezondheidsverbetering via sterke groenblauwe netwerken en het aanpakken van de tweedeling via wijktransformatie. We zoomen in op de laatstgenoemde verhaallijn met een veelzeggende casus in de gemeente Tilburg: de wijk Groenewoud.
Transformatie van oude wijken
In veel steden, zo ook in de gemeente Tilburg, zijn buurten te vinden met uiteenlopende sociaaleconomische problemen. Groenewoud is zo’n buurt waarin veel achterstandsproblematiek bij elkaar komt, de buurt kent een langjarige geschiedenis met achterstanden, heeft weinig voorzieningen en veel goedkope sociale huurwoningen. Sociaaleconomische problemen die spelen zijn verbonden aan armoede, werkloosheid, geweld, criminaliteit en niet te vergeten diverse problemen van medische aard. Om de groeiende tweedeling in de steden terug te dringen, wordt door de gemeente Tilburg gefocust op het transformeren van de oudere of zwakkere SES-wijken. De analyse maakt inzichtelijk welke ruimtelijke en sociaaleconomische indicatoren verbetering vragen.
Kenmerken van de casus: Groenewoud
- Gebied gelegen aan de zuidkant van Tilburg tussen diverse grote autowegen
- Scoort slecht op gezondheidsindicatoren, veel criminaliteit en ondermijning
- Heeft wel een kansrijk ‘gezondheidsprofiel’ door de nabijheid van ziekenhuis, sportfaciliteiten, groen, et cetera
- In delen van het gebied bestaat van oudsher weinig vertrouwen in de overheid en overige instanties
- Veel nieuwe ontwikkelingen staan op stapel: Stappegoor (plan voor bouw meer dan 1.000 betaalbare woningen), ontwikkelingen ziekenhuis, verkennen nieuwe woningbouwlocaties
‘Kaart’ door Pon Telos (bron: Pon Telos)
Ontwerpprincipes en richtlijnen
Hoe kan de leefomgeving in deze wijk gezonder kan worden gemaakt, resulterend in meer gezonde inwoners? Hiertoe hebben we ontwerpprincipes ontwikkeld die gekoppeld kunnen worden aan de problemen die er spelen. Deze principes geven inspiratie en richting voor het beleid van de gemeente en andere betrokken partijen:
Soundscaping voor geluidsreductie
Ontwerp de openbare ruimte ook vanuit soundscaping: geluidsschermen bij luide infrastructuur, bomen en begroeiing in de straat toevoegen. De geluidsimpact van de Ringweg en de A58 wordt vandaag al deels gemitigeerd door de groenbuffer rondom Groenewoud. Voor de ontwikkelingen in Het Laar moet een gelijkaardige oplossing gezocht worden.
Geluidsluwheid
Zorg voor geluidsluwe zijden van gebouwen en rust/stilte in openbaar gebied ondanks aanwezige geluidsbronnen.
Gemengde wijken
Gemixte wijken met lokale voorzieningen op loopafstand. Voorzie een mix tussen lokale en bovenlokale functies. Realiseer naast de grotere bovenlokale functies ook voldoende kleinschalige voorzieningen op loopafstand zoals bakker, kleine supermarkt, huisarts, kapper, et cetera, zodat de dagelijkse voorzieningen bewandelbaar zijn voor alle leeftijden.
Verminder lichtvervuiling
Schakel de straat-, sier- en reclameverlichting tussen bepaalde uren uit en zorg ervoor dat deze alleen aan gaat bij daadwerkelijke activiteit. Maak een lichtplan voor de wijk waarbij een balans wordt gevonden tussen veiligheid en het verminderen van lichtpollutie. Ook bijvoorbeeld door slaapkamers niet aan de voorzijde van woningen te situeren.
Sport toegankelijk maken
Zet in op gratis toegang of een reduceerde prijs voor sportfaciliteiten voor de lokale bewoners op bepaalde dagen. Organiseer sportlessen zoals zwemles, fietsles, et cetera. Stel het recreatiebad Stappegoor of de atletiekpiste op bepaalde dagen gratis ter beschikking aan de bewoners. Maak zwemlessen of andere sportlessen voor de bewoners toegankelijk.
Diversiteit werkgelegenheid
Werk aan de diversiteit in werkgelegenheid: services, maakindustrie, arbeid, laaggeschoolde jobs en stimuleer lokale tewerkstelling via een ‘jobkantoor’ in de wijk. Breng zo werkgevers en werkzoekenden lokaal samen. Dit kan ook helpen met omscholing of stageplaatsen voor jongeren. Stem vraag en aanbod beter op elkaar af en geef voorrang aan lokale werkkrachten via bijvoorbeeld een charter voor werkgevers.
Gezonde schoolomgeving
Weer verkooppunten voor ongezonde voeding binnen een straal van 400m rondom scholen.
Bewegwijzering
Breng heldere bewegwijzering en herkenbare ijkpunten op de route aan zodat iedereen makkelijk kan navigeren. Zorg voor herkenbare punten en goede bewegwijzering in en rond de wijk om navigatie voor fietsers en voetgangers te vergemakkelijken zodat iedereen bijvoorbeeld gemakkelijk de oversteekplaatsen vindt aan de grote wegen in en rond de wijk.
Participatie bewoners
Geef bewoners eigenaarschap over het publieke domein en de groenruimte. Laat bewoners samen een project opzetten om een bepaalde publieke ruimte opnieuw in te richten of een gezamenlijke moestuin aan te leggen. Dit stimuleert sociale cohesie, beweging en een beter onderhoud van de publieke ruimte.
Ruimtegebruik auto terugdringen
Dring actief het ruimtegebruik van de auto terug door straatparkeren te centraliseren, mobiliteithubs aan te bieden en parkeernormen te herzien. De zeer brede straten in de wijk met ruime parkeervoorzieningen bieden mogelijkheden om deze ruimte vrij te maken als het parkeren anders ingericht wordt. De vrijgemaakte ruimte kan ingezet worden voor een groen netwerk met focus op zacht verkeer, ontmoetingsruimte op kleine schaal in de wijken, et cetera.
Wandelroutes
Zorg voor aangename wandelroutes. Dit houdt onder andere in schaduw, verlichting, zitgelegenheid op elke 200m, sociale controle door actieve plinten en open gevels. De wijk kent veel grote barrières voor voetgangers zoals grote parkeerterreinen, de Ringweg en de A58 – probeer deze te overbruggen.
Gebruik sportfaciliteiten op lokale schaal
Zet bovenlokale sportfaciliteiten ook in op lokale schaal om een ruim sportaanbod te genereren. Link het ook aan sport in de publieke ruimte via een Finse piste, een groene runningtrail door de wijk en sportvelden in het park.
Hittestress verminderen
Houd de openbare ruimte koel tijdens hitte: voeg schaduwplekken toe door bomen en luifels, gebruik materialen die weinig warmte vasthouden, stel een maximale afstand van 300m tot een koele plek. Vervang de verharding in de wijk (bijvoorbeeld straatparkeren) door groenruimte. Realiseer vooral voldoende natuurlijke schaduw op ontmoetingsplekken en langs het hoofdfietsnetwerk.
Autovrije plekken
Breng een autovrij kinderlint aan dat verschillende speelplekken, scholen, woonwijken met elkaar verbindt zodat kinderen makkelijk en veilig door de wijk kunnen navigeren. Verbind de vele speelplekken en scholen met een wandel- en fietsnetwerk dat gescheiden is van het autoverkeer. Dit stimuleert kinderen en jongeren om deze plekken ook te gebruiken en elkaar buiten te ontmoeten.
Goede kwaliteit speelvoorzieningen
Ontwikkeld goed onderhouden speelvoorzieningen op loopafstand die uitnodigen tot bewegen en geïntegreerd zijn in ontmoetingsplekken voor alle leeftijden. Er zijn best wat speelvoorzieningen in de wijk maar deze hebben vaak geen schaduw, groen of zitgelegenheid. De kwaliteit en toegankelijkheid voor kinderen kan verbeterd worden.
Sociale integratie
Stimuleer sociale integratie van nieuwe bewoners (bij de toevoeging van veel nieuwe woningen) door het organiseren van bijvoorbeeld events, workshops, loopclubs, et cetera.
Verdichting
Benut verdichting als kans om extra voorzieningen toe te voegen en meer reuring op straat te krijgen. Zorg voor een mix van wonen en functies in het gebied. Nu zijn wonen en functies quasi-volledig van elkaar gescheiden.
Actieve plinten
Zorg voor actieve plinten rondom pleinen en langs de hoofdwegen om de sociale controle te verhogen en een interessante wandelroute te creëren (bijvoorbeeld gelijkvloerse woningen met eigen voordeur, ramen in de gevel, variatie in de architectuur, aanwezigheid van voorzieningen). Zorg voor actieve plinten, ook in de bovenlokale voorzieningen zoals het hospitaal of het stadium, die de sociale controle kunnen verhogen en deze grootschalige functies verankeren in de wijk.
Variatie in openbare ruimtes
Vergroot de variatie in ontmoetingsplekken: van rustige parken tot bruisende pleintjes en voor alle leeftijden en groepen. Geef publieke ruimte een duidelijk karakter zodat het ook gebruik stimuleert.
Gezonde voeding
Stimuleer gezonde voeding door gezonde alternatieven te bieden: een lokale supermarkt met verse producten, Food-festival in de wijk, kooklessen, en dergelijke. Doe dit rond de bovenlokale functies zoals het stadion of de bioscoop. Organiseer met de bewoners bijvoorbeeld een foodfestival of een oogstfestival uit een lokale moestuin of kooklessen vanuit verschillende etniciteiten. Trek een supermarkt aan binnen wandelafstand die een goed aanbod aan verse groenten en fruit aanbiedt.
Levendig buurthuis
Bouw een buurthuis of gedeelde buurtvoorziening waar mensen uit de wijk samenkomen en waar verschillende initiatieven kunnen plaatsvinden. Wijkcentrum Spijkerbeemden is een mooi voorbeeld. Welke bijkomende functies kunnen hier plaatsvinden? Hoeveel wijkcentra of buurthuizen zijn er nodig in heel Tilburg-Zuid?
Lokale voedselproductie
Ondersteun lokale voedselproductie door ruimte te hiervoor te bestemmen maar ook door bewoners te begeleiden in stadstuinbouw.
Verbeteren binnenklimaat
Dit is mogelijk door isolatie toe te voegen, ventilatie en geluidsisolatie te verbeteren zodat een gezond en aangenaam leefklimaat ontstaat.
Balans sociale huur versus vrije markt
Breng de wijken in balans en zorg voor een goede mix tussen sociale huur en vrije markt zodat geen van beiden het overwicht heeft. Onderzoek de huidige balans sociaal - vrije markt en breng dit in balans via de nieuwe ontwikkelingen in het PACT.
Diversiteit woningaanbod
Breng meer diversiteit aan in het woningaanbod, naar typologie, kostprijs, alternatieve woonvormen. De wijk kent nu een oververtegenwoordiging aan kleine grondgebonden woningen. Om de wijk een nieuwe impuls en betere sociale mix te geven, is het aangewezen om bij de nieuwbouwontwikkeling in te zetten op verschillende woningtypes en prijsklassen.
In onderstaand overzicht zijn de belangrijkste concluderende inzichten van deze verhaallijn, het aanpakken van de tweedeling via wijktransformatie, terug te vinden.
‘De inzichten van deze verhaallijn’ door Het PON Telos (bron: Het PON Telos)
De vijf grote steden in Noord-Brabant, en ook vele andere steden in Nederland, staan aan de vooravond van een nieuwe groeispurt. Veel nieuwbouw moet binnen de grenzen van de steden worden gerealiseerd. Het is daarbij de kunst om de leefomgeving zo in te richten dat deze gezond is en uitnodigt tot gezond gedrag. Gemeenten kunnen meer doen dan ze nu doen, onder andere door het begrip gezondheid veel sterker te verankeren in hun omgevingsinstrumenten. Om er vervolgens ook concreet op te sturen in de beleidsuitvoering. Een mooie opgave die – mits zorgvuldig opgepakt – bij kan dragen aan gezond, duurzaam en prettig leven.
Aan de slag
In de gezondheidgids van PosadMaxwan zijn nog meer oplossingsrichtingen terug te vinden die gekoppeld zijn aan gezonde leefomgeving en verstedelijking. De gemeente Tilburg heeft de handschoen inmiddels opgepakt; zij geeft vorm aan de uitdaging met een Bouwsteen Gezonde Fysieke Leefomgeving die onderdeel uitmaakt van de herijking van de Omgevingsvisie in het bredere traject Tilburg in 2050. Het doel is een integrale gebiedsgerichte en inwonergerichte visie expliciet te maken die invulling geeft aan de ambities van de omgevingsvisie.
Cover: ‘Bord Rijnstate, SEH, Huisartsenpost en Dienstapotheek, Arnhem’ door Martin Bergsma (bron: Shutterstock)
Wilt u reageren op dit artikel of een gastbijdrage voor Gebiedsontwikkeling.nu schrijven over een ander onderwerp? Bekijk dan hier de mogelijkheden.
Door David Dooghe
Urban designer and Head of team Urban Systems at TNO Vector
Door Marianne Lefever
Healthy City Expert
Door Ruben Smeets
Senior Adviseur-Onderzoeker Het PON & Telos
