GO Zomertour 2022 #5: El Cabanyal in Valencia

In oktober vorig jaar was ik voor het eerst in Valencia. Naast de mooie binnenstad en de droomwereld van architect Calatrava werd ik getroffen door het pittoreske voormalige vissersdorpje El Cabanyal. Je vindt hier prachtige kleurrijke betegelde vissershuizen. Maar ook de nodige vervallen woningen en opgehipte nieuwbouw. Een klassiek geval van gentrification? Het blijkt dat El Cabanyal, gelegen aan de oostkant van de stad en vlakbij een van de populairste stranden van de sinaasappelstad, jarenlang de sloopkogel boven zich zag hangen. Inmiddels hoort het volgens The Guardian tot de hipste wijken van Europa.

Valencia is de derde stad van Spanje maar het voelt als het kleine zusje van Barcelona, de nummer twee van het land. Hetzelfde doolhof van smalle kronkelende straatjes in het oude centrum maar veel minder druk dan de Catalaanse hoofdstad. Misschien is de vergelijking met Bilbao logischer. Die Baskische stad was in de jaren tachtig verworden tot een nietszeggende verloederde industriestad op de rand van de economische afgrond. In de jaren negentig besloot het stadsbestuur het roer radicaal om te gooien. De ingrijpende stadsvernieuwing werd bekroond met de opening in 1997 van het beroemde Guggenheim Museum (van architect Frank Gehry). Met hordes toeristen als gevolg; een nieuw verdienmodel was geboren.

In Valencia had men hier ook wel oren naar. Zeker, Valencia had al een mooi oud centrum. En het prachtige El Jardin del Túria, een langgerekt park in de drooggelegde rivierbedding rond de oude stad. Na een overstroming eind jaren vijftig van de vorige eeuw besloot de toenmalige regering de rivier de Túria droog te leggen. Natuurlijk ontstonden er juist in de jaren zestig plannen voor een autosnelweg, maar in de jaren tachtig bleek het tij gekeerd en werd besloten er een enorm langgerekt park van te maken. Geen overbodige luxe langs de stenige binnenstad. Maar het stadsbestuur wilde meer: een architectonisch hoogstandje.

Aan de kop aan oostkant van het park mocht architect Santiago Calatrava zijn kunstje doen en Valencia kreeg haar eigen toeristenmagneet. Met de Ciudad de las Artes y las Ciencias (De stad van de kunsten en wetenschap) is dat ook gelukt. Geen bezoek aan Valencia is compleet zonder in deze droomwereld rondgelopen te hebben. De verschillende gebouwen zijn tussen 1998 en 2009 geopend voor publiek. Ook 13 jaar later is dat nog een bijzondere belevenis. Dat kostte wel wat. Niet de begrootte 300 miljoen euro, maar een miljard (geen typefout) euro meer.

Waar in Bilbao zo goed als het hele centrum is aangepakt en opgeknapt en het Guggenheim daar een nieuw onderdeel van vormt, voelt de Ciudad de las Artes y las Ciencias van Calatrava als een wereld op zich. Ik beleef het als een eiland dat niet direct in verbinding staat met de rest van de stad zoals in Bilbao dus wel het geval is. Het stralend witte kunst- en cultuurcentrum ligt aan het eind van het langgerekte El Jardin del Túria maar wie verder doorfietst, komt in een niemandland terecht. Dit eindigt in een rommelige wijk bij de haven aan de ene kant en meer oostwaarts in een inmiddels gedateerde moderne wijk met grote en anonieme appartementencomplexen. De stedelijke ontwikkeling, wat een logisch gevolg van Ciudad de las Artes y las Ciencias had kunnen zijn, is hier achterwege gebleven. De stad lijkt te eindigen bij de peperdure creatie van Calatrava.

Het verbaast daarom niet dat een ander bijzonder stukje Valencia buiten het blikveld van de meeste toeristen zal blijven. El Cabanyal ligt net wat verder weg en zelfs bezoekers van het populaire strand La Malvarossa kunnen er gemakkelijk aan voorbijgaan. El Cabanyal is een oud vissersdorp dat tussen 1837 en 1897 onder de naam Pueblo Nuevo del Mar een zelfstandige eenheid vormde. Op de nabijheid van het strand na en een overdekte markt en fijne restaurants, zijn er in El Cabanyal geen grote toeristentrekpleisters te vinden. En dat is zeker bevorderlijk voor de charme ervan.

Het vissersdorp heeft een opvallend stratenpatroon in een grid, kent een bijzonder ensemble van woningen die met keramieken tegels zijn belegd. Allemaal anders maar wel vergelijkbaar. Het doet denken aan de Amsterdamse grachtengordel waar eenzelfde eenheid in diversiteit te vinden is. De rijk betegelde visserswoningen moeten het gevolg zijn geweest van een bloeiende visserij; ze maken een wandeling door het oude dorp de moeite meer dan waard.

Wat ook opvalt, is het forse aantal gaten in de straatwanden: half afgebroken woningen of huizen die duidelijk op de nominatie staan om nog gesloopt te worden. Ook opvallend: de moderne hippe varianten van de oude vissershuizen die in de plaats zijn gekomen van gesloopte oude woningen. Kortom: een wijk die in de aandacht is gekomen van een nieuwe doelgroep die de charme van dit cultureel erfgoed kan waarderen. Het is niet voor het eerst dat juist arbeiderswijken te maken krijgen met gentrification. Dat zoals gezegd de gerenommeerde Britse krant The Guardian El Cabanyal een paar jaar geleden tot de top 3 van ‘the coolest neighbourhoods in Europe’ rekende, zal dat proces alleen maar versterken.

Maar het had niet heel veel gescheeld of er had een snelweg dwars door El Cabanyal gelopen en de halve wijk was afgebroken. En dat was niet in de jaren zestig of zeventig van de vorige eeuw, waarin in Nederlandse steden ook dergelijke voorstellen werden gedaan en de auto menige grote stad domineerde (vergelijkbaar met de grote doorbraken in Amerikaanse steden met de bekende express- en parkways). Dit speelde opvallend genoeg veel recenter met een begin in 1998. Het toenmalige stadsbestuur zag het voormalige vissersdorp als obstakel voor de ontwikkeling van Valencia en wilde de Avenue Blasco Ibáñez (die doodliep op het oude vissersdorp) doortrekken richting zee. Daarnaast moesten er grote hotels en appartementencomplexen komen: El Cabanyal moest dus compleet op de schop.

Concreet betekende dat de sloop van ruim 1.600 woningen (!) in het oude dorp. Hoewel El Cabanyal ook toen al bescherming genoot als bijzonder cultureel erfgoed zette het stadsbestuur het voornemen voor een grootschalige transformatie op alle mogelijke manieren door. Zo werden dekmantelorganisaties ingezet waarmee de gemeente 500 woningen opkocht; bewoners werden fors onder druk gezet hun huizen te verlaten. Ook grof geschut werd niet geschuwd met fysieke confrontaties tussen dorpsbewoners en bulldozers tot gevolg. Hoewel de rechter sloop vanwege de status als erfgoed verbood, zette het – rechtse – stadbestuur met steun van het regionale bestuur het voornemen tot sloop simpelweg door. Toen uiteindelijk een patstelling ontstond, stonden de 500 opgekochte woningen jarenlang grotendeels leeg. Ze verloederden zienderogen waarna een deel niet meer te behouden bleek.

Pas na de lokale verkiezingen van 2015 kreeg de toekomst van El Cabanyal met een – nu links – stadsbestuur een radicaal andere wending. Het doortrekken van de weg was van de baan, er werd ingezet op behoud van het cultureel erfgoed en er kwam aandacht voor sociale voorzieningen in het voormalige vissersdorp. Dit was nodig omdat er niet alleen hippe creatieve stedelingen wonen in El Cabanyal. Die nieuwe aanpak kan internationaal ook op de nodige waardering rekenen.

De aandacht voor behoud mag er inmiddels zijn en de grootschalige sloop is afgewend. Ook zullen de wonden in het dorpse weefsel binnen afzienbare tijd geheeld zijn. Duidelijk is niettemin wel dat het oude vissersdorp langzaam wordt overgenomen door een nieuwe groep bewoners die in de prachtige oude of verhipte woningen trekken en minder welgestelde inwoners verdringen. Waar een rechts stadsbestuur tegen de kracht van de gemeenschap aanliep, daar is het maar de vraag of het linkse stadsbestuur erin slaagt de kracht van de markt te stoppen. Geen grote hotels in El Cabanyal. Gelukkig maar, denk je als je er rondloopt, maar als gevolg van de poging om de identiteit te versterken blijkt het oude vissersdorp alleen maar aantrekkelijker voor investeerders en speculanten, zo blijkt uit berichtgeving in lokale media. De druk op dit vissersdorp is er zeker nog niet vanaf…