Hittestress: de stille crisis die Nederland niet langer kan negeren

Het is juli 2019. Tijdens een treinreis door Zuid-Europa bevind ik mij in het Spaanse San Sebastián, waar een koele regenbui de straten overspoelt. Het contrast met Nederland kon die dag niet groter zijn: in Nederland werd voor het eerst in de geschiedenis de grens van 40 graden overschreden. Met 40,7 graden sneuvelde het record uit 1944 ruimschoots. Sindsdien volgen hitterecords elkaar in hoog tempo op. Volgens het KNMI komen dergelijke extremen steeds vaker voor en zijn ze in de toekomst de nieuwe realiteit. De zomer van 2025 landt in de top-5 van warmste zomers ooit, vooral door een gebrek aan koele dagen. Het Planbureau voor de Leefomgeving stelt hierbij dat hittestress het meest urgente klimaatrisico voor Nederland vormt. Toch ontbreekt een structurele en integrale aanpak. Waar bijvoorbeeld de waterveiligheid al eeuwenlang nationale aandacht, regie en investeringen kent, blijft hittebeleid gefragmenteerd en reactief.

We kwamen tijdens onze reis naar Spanje door Frankrijk en juist in dat land is men zich bewust van hoe groot de impact van extreme hitte in steden kan zijn. In 2003 kreeg het land een dramatische ‘hitteles’: tijdens een extreme hittegolf stierven bijna 15.000 mensen, lagen de mortuaria vol en raakten steden deels ontwricht. Deze crisis zorgde voor nationale bewustwording en leidde tot de eerste uitgebreide hitteplannen. Inmiddels zijn er in Frankrijk landelijk, in de departementen en steden als Parijs maatregelen die aantoonbaar levens redden. Toch blijft ook dit beleid grotendeels reactief: pas wanneer een hittegolf nadert, wordt er opgeschaald.

Groter en groter

Met haar hoge bevolkingsdichtheid en verstening geldt Parijs in Europa nog altijd als een van de meest kwetsbare steden voor hitte. Juist daarom besloot burgemeester Anne Hidalgo verder te kijken. De stad bereidt zich nu voor op scenario’s tot 50 graden. Om deze scenario’s aan te kunnen, wordt verder gekeken dan alleen hitteplannen: er wordt ingezet op slimme maatregelen in de buitenruimte en er is een grootschalig programma opgezet voor vergroening van de stad, waaronder het planten van 170.000 nieuwe bomen

Daarnaast investeert de stad in koele schuilplekken en toegankelijke verkoelingslocaties. Het is een hitteaanpak die zich richt op de korte termijn van extreme hittegolven, binnen een toekomstig scenario van een warmer klimaat. De randvoorwaarden voor een dergelijke aanpak zijn een duidelijke probleemeigenaar en een budget dat ingezet kan worden voor hittemaatregelen.

Het besef dat hitte een groeiende en structurele bedreiging vormt voor de gezondheid groeit in veel landen hard. Steeds meer landen en steden nemen structurele maatregelen, stellen ‘chief heat officers’ aan en reserveren middelen voor de hitteaanpak. Maar Nederland blijft hierbij achter. Zodra een warme periode voorbij is, ebt de aandacht vaak weer weg. In de Nationale Klimaatadaptatiestrategie was hitte weliswaar een van de zes hoofdthema’s, maar het ontbrak aan een heldere structuur en handvatten voor de uitvoering. Er was geen probleemeigenaar, geen specifiek budget en geen nationale regie in de uitvoering.

De maatschappelijke gevolgen worden intussen alsmaar groter. Ouderen, chronisch zieken en bewoners van te warme woningen lopen verhoogde gezondheidsrisico’s. Werknemers in de buitenlucht kampen met gezondheidsrisico’s en productiviteitsverlies (en moeten beter beschermd worden, zo liet de VN onlangs weten). En bedrijventerreinen en sportparken worden tijdens hittepieken tijdelijk onbruikbaar. Bovendien zorgen hitte en het gebrek aan structurele oplossingen voor een extreme toename van aircogebruik, wat leidt tot piekbelasting van het elektriciteitsnet en een nog sterkere opwarming van de buitenruimte. Daarmee wordt het probleem breder: de oplossing voor het individu verergert de kwetsbaarheid van mensen met minder handelingscapaciteit. Zonder regie blijven ook deze neveneffecten toenemen.

Tijd voor regie en structuur

Het is niet dat er niks gebeurt. De koplopers zitten niet stil. Veel organisaties werken hard om Nederland hittebestendig te maken, van kennisinstellingen tot ontwikkelaars en woningcorporaties. Zo hebben RVO, TAUW, Klimaatverbond Nederland en &Flux de menukaart hitte en het de handreiking integraal actieplan hitte opgesteld. De Groene Huisvesters is een groep woningcorporaties die zich inzet voor het verduurzamen van de sociale huursector.

Ook verschijnen in steeds meer gemeenten hitteplannen. De gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Nieuwegein zijn voorbeelden van koplopers als het aankomt op hitte, met uitgebreide hitteplannen en bijvoorbeeld subsidie op zonwering. Maar veel van dit werk is nog altijd gefragmenteerd, bovenwettelijk en vrijblijvend. Hierdoor is de impact niet structureel en ongelijk verdeeld, en ontbreekt het aan preventieve slagkracht. Zonder structurele middelen en centrale regie blijft de respons fragmentarisch en ontoereikend. Nederland heeft behoefte aan een landelijke regievoerder met mandaat en budget. Een ‘budgetneutrale’ hitteaanpak is niet langer verantwoord, aldus Klimaatverbond Nederland. Vergelijkbaar met de Deltacommissaris voor waterveiligheid kan een ‘Hittegezant’ de noodzakelijke koers uitzetten, verbindingen leggen tussen domeinen en koppelkansen benutten.

Een dergelijke structuur biedt ruimte om gezondheidswinst, leefkwaliteit en klimaatbestendigheid samen te brengen en lokaal door te vertalen naar uitvoerbare maatregelen. En een structurele hitteaanpak kan méér opleveren dan alleen de bescherming tegen hoge temperaturen. Het kan een katalysator zijn voor een integrale kwaliteitsverbetering van onze leefwereld. Meer groen en schaduw in de stad zorgen niet alleen voor verkoeling, maar ook voor meer biodiversiteit, aantrekkelijkere buurten en meer welzijn voor bewoners. We moeten integraal aan de slag met de drie G’s: gebied (meer groen, schaduw en minder verharding), gebouw (betere isolatie en hittebestendig ontwerp) en gezondheid (preventie, voorlichting en bescherming). Deze integrale benadering verbindt klimaatadaptatie aan biodiversiteit, de energietransitie, leefbaarheid en maatschappelijke gezondheid.

Vrijblijvendheid moet eraf

Elk jaar van uitstel vergroot de risico’s en (maatschappelijke) schade. Het is daarom noodzakelijk dat Nederland kiest voor een jaarronde, structurele aanpak met duidelijke regie en middelen. Waar waterveiligheid altijd onze nationale prioriteit was, geldt dat vandaag de dag evenzeer voor hitte. Met een heldere koers en stevige regie kan Nederland opnieuw internationaal toonaangevend worden – ditmaal in het beschermen van mensen en leefomgeving tegen de steeds warmer wordende zomers.

De urgentie is helder. Bestuurders, beleidsmakers, ontwerpers en ontwikkelaars hebben samen de sleutel in handen om hitteadaptatie structureel te verankeren in beleid en praktijk. Het is tijd om de lessen van waterbeheer te vertalen naar hittebeheer. Laten we niet wachten op de volgende recordzomer, maar vandaag beginnen met bouwen aan een toekomstbestendig Nederland waarin gezondheid, leefkwaliteit en klimaatadaptatie onlosmakelijk verbonden zijn. De vrijblijvendheid moet eraf.