Casus Hoe kan een wijk met weinig perspectief een nieuw leven krijgen? Voor De Staart in Dordrecht is juist de dreiging van het water een kans voor een betere toekomst. Dat blijkt volgens George Brugmans (Internationale Architectuur Biënnale) en Ellen Kelder (Gemeente Dordrecht) uit ontwerpend onderzoek van onder meer Adriaan Geuze. De resultaten zijn te zien in de tentoonstelling The High Ground in Dordrecht.
Het is dit jaar 600 jaar geleden dat Dordrecht getroffen werd door misschien wel de grootste watersnoodramp in de geschiedenis van de Lage Landen: de Sint Elisabethsvloed. Sindsdien is de stad een eiland dat nog altijd kwetsbaar is voor overstromingen. Waterveiligheid heeft er de hoogst mogelijke prioriteit. Het IABR–Atelier Dordrecht (als onderdeel van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam) onderzocht hoe de tijdelijke noodzaak van zelfvoorziening bij een overstroming (om op het eiland te kunnen overleven) kan worden ingezet voor de huidige opgave van duurzame stedelijke ontwikkeling. Daarmee gebruiken we waterveiligheid als hefboom. De uitkomsten worden gepresenteerd in de tentoonstelling The High Ground die momenteel in Dordrecht te zien is (zie kader).
‘Belang van De Staart voor de waterveiligheid en als hefboom’ door Jarko de Witte-van Leeuwen (bron: gemeente Dordrecht)
Belang van De Staart voor de waterveiligheid en als hefboom
De resultaten van de vijf deelonderzoeken van VenhoevenCS, PosadMaxwan, EGM architecten, DVMB en West 8 die het Atelier heeft gedaan, laten zien dat de wijk De Staart – als dit relatief hooggelegen gebied wordt ingericht als grootschalige schuillocatie – een onverwacht belangrijke rol kan spelen bij het realiseren van de Dordtse waterveiligheidsagenda. De Staart is nu een geïsoleerd gebied met veel problemen en weinig perspectief. Na een gifgrondaffaire en milieuschandaal wordt de wijk nu getroffen door vertrek van voorzieningen. Hierdoor gaat de leefbaarheid van de wijk achteruit, wat maakt dat bewoners zich vergeten voelen.
Als hier nu gekozen wordt voor duurzame en inclusieve stadsontwikkeling met een ‘waterveiligheid als hefboom-aanpak’, ontstaan er plotseling kansen (die zich bij een andere, meer traditionele aanpak niet voordoen). Die aanpak vereist dat er op De Staart te allen tijde flexibele ruimte is om de benodigde extra vierkante meters voor opvang tijdens een overstroming snel te kunnen realiseren. Door in het ontwerp meteen al ruimte te maken voor opvang van evacuees uit andere Dordtse wijken en andere noodvoorzieningen in het geval van overstroming, kan nu een stad gemaakt worden waar niet alleen wordt gewoond en gewerkt, maar waar ook veel ruimte is voor recreatie, educatie en andere publieke voorzieningen.
De tijdelijke noodzaak van zelfvoorziening bij een overstroming wordt ingezet voor de huidige opgave van duurzame stedelijke ontwikkeling
De hefboom-aanpak vereist ook dat De Staart altijd goed en snel bereikbaar is. Dat vraagt om nieuwe verbindingen in en met de stad, en tussen stad en regio. Zo wordt groen en water ook beter toegankelijk. Het Wantij, een riviertje dat langs De Staart ligt, kan worden ingericht als Getijdenpark: goed voor de natuur, voor de recreatie van inwoners van de regio en voor de leefbaarheid op De Staart. En wonen op het water, in en met ruimte voor de natuur, wordt een serieuze optie. Zo kan Dordrecht meerdere vliegen in één klap slaan: de waterveiligheid verhogen en tegelijkertijd woningen bouwen en werkgelegenheid stimuleren, de verbindingen in de stad en met de regio optimaliseren, en de levenskwaliteit en recreatiemogelijkheden voor alle inwoners verbeteren.
Kansenkaart van De Staart
Wie De Staart wil begrijpen moet hem zien door de lens van zijn industriële geschiedenis, die, tot op de dag van vandaag, resulteert in hoge CO2- emissies en ernstige geluidsoverlast en grondvervuiling. Mede daarom zijn wonen en werken er strikt gescheiden. De bestaande woonwijken zijn monotoon en naar binnen gekeerd. Collectieve voorzieningen en ankerpunten voor een (klimaat-)inclusieve samenleving ontbreken.
De Staart is nu een geïsoleerd gebied met veel problemen en weinig perspectief
De Kansenkaart van Adriaan Geuze (West 8), de lead designer van het IABR–Atelier Dordrecht, laat echter zien dat de unieke ligging van De Staart, relatief hoog en omringd door water, en gelegen pal naast de Biesbosch, ook veel kansen biedt. Het gebied kan gaan functioneren als een nieuwe, duurzame leefomgeving én als vluchthaven in geval van (water)noodsituaties. De waterveiligheid als hefboom-aanpak dwingt tot een focus op de buitenruimte, met de nadruk op blauwgroene componenten en goede verbindingen. Zo ontstaat een flexibel, duurzaam, sociaal-inclusief en klimaatadaptief kader voor de ontwikkeling van De Staart.
‘Kansenkaart’ door Aad Hoogendoorn (bron: IABR)
Het is eerst en vooral nodig De Staart uit zijn isolement te halen, wat werd opgepakt in het deelonderzoek van West 8. Over en langs het getijdenwater, de zuidoever van het Wantij, worden daarom verbindingen aangelegd die langzaam verkeer en voetgangers directe toegang verschaffen tot de binnenstad en vice versa, en die de parel van het gebied, de Biesbosch, ontsluiten. Het Wantijgetijdenpark en de Dordttrack, een nieuwe recreatieve (fiets)route, functioneren hierbij als de ruggengraat. Deze ingrepen zorgen voor toegankelijke, natuurvriendelijke oevers die kunnen dienen als evacuatieroute in geval van nood. Direct gekoppeld aan verschillende buurten ontstaan aan het water nieuwe stedelijke ontmoetingsplekken: het Staartpaviljoen, Zagerij Nachtegaal en een stadsstrand. Ook worden de wateroevers verbeterd zodat de unieke natuur van de Biesbosch kans krijgt om nabij de stad te floreren.
Zo ontstaat een flexibel, duurzaam, sociaal-inclusief en klimaatadaptief kader voor de ontwikkeling van De Staart
De Staart transformeert vervolgens naar een gemengd, levendig woon-werkgebied in verschillende stedelijke dichtheden en met een eenentwintigste eeuws spectrum aan subculturen, werklocaties, gebouwtypen en woonvormen. De Staart wordt coöperatief, collectief én individueel, grondgebonden en amfibisch. Hernieuwbare energie, zoals zonne- en windenergie, wordt gecombineerd met thermische energie uit het Wantij. Circulariteit is een voorwaarde. De toekomst kan beginnen.
Het IABR–Atelier Dordrecht is in juni 2019 opgezet door de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) en gemeente Dordrecht. Doel van het Atelier was om met inzet van ontwerpkracht tot nieuwe en concrete oplossingsrichtingen voor bestaande opgaven te komen. De uitdaging waarmee het Atelier aan de slag is gegaan, is de opgave voor waterveiligheid. Hoe kunnen we deze grote en urgente opgave inzetten als hefboom? Na een systeemanalyse en het in kaart brengen van de kansen die de waterveiligheid als hefboom-aanpak opleveren, door ateliermeester Adriaan Geuze, heeft het Atelier vijf deelopdrachten uitgezet. Daarbij was de integrale, duurzame en sociaal-inclusieve stedelijke ontwikkeling van het gebied steeds het voornaamste doel en waterveiligheid de hefboom, het middel aan de hand waarvan die stedelijke ontwikkeling mogelijk gemaakt kan worden. Ook is aan alle ontwerpbureaus gevraagd bij het ontwerpend onderzoek alle Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties vanaf het begin mee te nemen in het ontwerpproces.
IABR–Ateliers zijn een tijdelijke vrije ruimte, open omgeving en werktraject waarbinnen het mogelijk is om vanuit een nieuw perspectief naar de eigen opgave te kijken, nieuwe oplossingsrichtingen aan te boren en aan concrete ontwerpvoorstellen te werken.
De tentoonstelling The High Ground samengesteld door hoofdcurator George Brugmans en laat de resultaten van het IABR–Atelier Dordrecht zien. The High Ground is open van tot en met 14 augustus, van woensdag tot en met zaterdag, van 13:00 tot 17:00 uur. Deze tentoonstelling is te zien in de Biesboschhal op De Staart - Maasstraat 11, 3313 CR Dordrecht. De toegang is gratis en aanmelden is, zolang de huidige corona maatregelen van kracht zijn, niet nodig.
Cover: ‘Aerial view of the city Dordrecht with the 'Grote Kerk' (Great Church) which had its origin in 1285, first catholic, later protestant. The tower was never finished. Flag of Dordrecht. The Netherlands’ door R. de Bruijn_Photography (bron: Shutterstock)
Wilt u reageren op dit artikel of een gastbijdrage voor Gebiedsontwikkeling.nu schrijven over een ander onderwerp? Bekijk dan hier de mogelijkheden.
Door Ellen Kelder
Opgavemanager bij de gemeente Dordrecht
Door George Brugmans
Bestuurder-directeur van IABR
