De stijgende energieprijzen en de overstromingen in Limburg maken duidelijk waar de transitie-adepten al zo lang op hameren: de tijd is rijp voor verandering. Niet omdat we dat zo graag willen, maar omdat we het domweg moeten. Nu kan er over dat ‘domweg moeten’ nog best een boompje worden opgezet. Want is het niet zo dat de huidige energieschaarste het gevolg is van kunstmatig gecreëerde schaarste? En laat Ruimte voor de Rivieren niet zien dat we meer water verantwoord kunnen afvoeren?

Dit soort vragen is op zich logisch, maar de discussie die dan steevast volgt verbloemt de essentie van de noodzaak tot veranderen. (Ja, met ons Gronings gas waren we goedkoper uit. Ja, we hebben een fantastisch voorbeeldproject voor wateroverlast gemaakt dat we kunnen uitbreiden.) De vragen gaan uit van een statische wereld, waarin zaken bij het oude blijven als je niets doet.

Nu wil het feit dat op deze wereld een uiterst ingewikkelde samenleving is ontstaan, waarin alles direct en indirect met elkaar verbonden is. Deze samenleving is ook nog eens onlosmakelijk verbonden met onze planeet, haar grondstoffen en alle dingen die we daarvan gemaakt hebben. En dit systeem is continu in beweging, onder invloed van alle veranderingen die her en der in het systeem plaatsvinden.

Hoewel het aantal mensen dat de noodzakelijke duurzaamheidstransities ter discussie stelt kleiner wordt, betekent dit niet als vanzelf dat de mensen actief bij gaan dragen aan die transities. Wind- en zonneparken worden verketterd door (potentiële) omwonenden. De hoge prijs van energierenovatie van een woning jaagt huurders op de kast. De nuloptie wordt dan aantrekkelijk. Het is toch goed zo? Laten we het maar zo houden.

Gelet op de intrinsieke dynamiek van systemen is dit al niet mogelijk, maar je zou uit kunnen gaan van een bepaalde bandbreedte – het dynamische evenwicht met schommelingen en af en toe een uitschieter. Nu komen er in veel hogere frequentie hele grote uitschieters aan, ver buiten de bandbreedte: droogte, stormen, regen, bosbranden, zeespiegelstijging, etc. Bij deze veranderingen buiten de bandbreedte bestaat er geen nuloptie. Doorgaan op de bekende wijze betekent niet dat zaken bij het oude blijven, maar verslechteren; de nuloptie is een illusie.

Ons denken over handelingsalternatieven is doordrenkt van de nuloptie. In onze besluiten gebruiken we de nuloptie vaak expliciet als referentie, zoals in kosten-batenafwegingen, maar ook impliciet, bijvoorbeeld door voor plannen en scenario’s te werken met gradaties als ‘business as usual’, ‘een kleine verandering’, of ‘een grote verandering’. Zo is de afvang en opslag van CO2, vanuit de nuloptie geredeneerd, aantrekkelijk. Zonder nuloptie is dit een hele vreemde investering die de brainstormfase nog geeneens zou overleven. Zonder nuloptie kunnen we vrijer denken over alternatieven die echt anders zijn dan wat we hebben. Bevrijd van de nuloptie kunnen we het eindelijk over de toekomst hebben en hoe we ons daarop voorbereiden.