Leeft de Rijn? Een ontdekkingstocht langs de rivier, op de fiets

Deze zomer realiseerde ik dan eindelijk een lang gekoesterde wens: langs de (Neder-)Rijn het land uit fietsen. Tot Millingen – waar de Rijn zich opsplitst in Waal en Pannerdens Kanaal – kende ik de fietsroutes al als mijn broekzak, maar nu was het tijd om verder stroomopwaarts te trappen. Het doel: de Duitse stad Mainz. Langs de bekende Links- danwel Rechtsrheinische Autobahn vang je vanuit de auto weliswaar vaak een glimp op van deze rivier maar ik wilde nu haar werkelijke wezen (grens, afvoerputje, ecosysteem, waterweg, landschap, drinkwaterbron, inspiratiebron, et cetera) van veel dichterbij ervaren. De boeken ‘De Rijn, biografie van een rivier’ van Hans Jürgen Balmes en ‘De Grenzeloze Rivier’ van Mathijs Deen vormden daarvoor in de voorbereiding prima inspiratiebronnen, evenals het onlangs verschenen ‘Leeft een rivier?’ van Robert Macfarlane. Leeft de Rijn? Op zoek naar een begin van een antwoord op die vraag, maakte ik mijn gravelbike expeditieklaar.

Van gletsjerrivier naar regenrivier

Het sterrenbeeld Tweeling in mij karakteriseert zich door een een-tweetje tussen ‘go with the flow’ en ‘tegen de stroom in’, dus in dat opzicht voelt het dubbel goed om de Rheinradweg richting de Alpen-bron aan te gaan. De naam Rijn is overigens afkomstig van het Keltische woord ‘Renos’: groot, stromend water. Starten bij de Kromme Rijn (via Rhijnauwen) – ik woon in Utrecht – lijkt me wel zo gepast. Getriggerd door de vertelkunst van Mathijs Deen ga ik eerst bovenop de Dom staan en kijk naar het zuiden. Vervolgens reis ik in gedachten 50 miljoen jaar terug in de tijd. Net als nu, anno 2025, oogt de horizon vlak. Er zijn nog geen Alpen, een oeroceaan reikt tot aan wat nu midden-Duitsland is.

In de miljoenen jaren die volgen trekt het water zich terug, het Afrikaanse en Europese continent schuiven over elkaar heen waardoor de Alpen omhoogkomen. Aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en tsunami’s volgen, een van de breuklijnen die in de aardkorst ontstaan vormt het begin van de Rijn. Vanaf het midden van haar huidige loop ontstaat een dal dat steeds verder uitslijt en groeit de Rijn haar Nederlandse delta en Zwitserse bronnen tegemoet, als een bloedvatenstelsel. Het ijs van de laatste ijstijd trekt zich terug waarna de Oerrijn ontstaat met de rivierbedding zoals we die nu kennen. Omdat de gletsjers in de Zwitserse bergen verdwijnen, denken meteorologen dat de Rijn binnen pakweg 25 jaar zal veranderen in een regenrivier.

Giftige rivier

De eerste etappe gaat verder via Arnhem, Emmerich en Rees langs oude Rijnarmen naar Xanten - in de Romeinse tijd een bloeiende multicultistad dankzij haar ligging aan de Limes (de grens van het Romeinse rijk). De Nederrijn stroomt hier langzaam door laagvlakte. Langs de strakgetrokken oevers veel intensieve landbouw en op de Rijn zelf drukke binnenvaart: dagelijks passeren hier ruim 500 aken. Pas bij Xanten verschijnen de eerste echte natuurgebieden, medegefinancierd door de EU.

De tweede en derde etappe gaan via Duisburg (waar de Ruhr in de Rijn uitmondt) naar Keulen en voeren dus door het Ruhrgebied. Aan de horizon neemt het aantal schoorstenen toe. Tot in de jaren 80 van de vorige eeuw stootten die nog gele zwavelpluimen uit en loosde de chemische industrie van het Zwitserse Basel tot hier schaamteloos zware giffen. De Sandozramp (bij datzelfde Basel) van 1986 vormde de genadeklap: de Rijn was biologisch dood. In Nederland leidde de ramp overigens tot de oprichting van de Vereniging van Nederlandse Riviergemeenten, men voelde de urgentie van meer afstemming en kennisuitwisseling – ook op dit soort momenten.

Vandaag de dag, nu de Rijn weer schoner is dan de afgelopen eeuw, worden overal langs de Rijn pogingen gedaan om de zalm en andere vissen weer terug te krijgen. Dat gaat traag omdat er nog teveel obstakels zijn: scheepsschroeven, te warm water en sluizen zoals bij het Haringvliet. Hans Jürgen Balmes brengt het pijnlijk uitvoerig in kaart in zijn biografie over de Rijn en pleit hartstochtelijk voor een snellere herpopulatie, ook omdat dit het ecosysteem en de waterkwaliteit van de rivier ten goede komt.

In een podcast over De Toekomst van ons Water maakt Gerard Stroomberg, directeur van RIWA-Rijn, zich op zijn beurt hard voor internationale grensnormen voor PFAS-lozingen in de Rijn. Zijn Vereniging van Rivierwaterbedrijven voorziet 5 miljoen Nederlanders van drinkwater waarvan de Rijn de bron is. Hij riep de Duitse minister van Milieu op om de Duitse industrie – met name chemiepark Leverkusen – te wijzen op diens verantwoordelijkheid. Nu overschrijden de PFAS-lozingen 10 keer de norm die is afgesproken in het internationale Rijnverdrag. Tel daarbij op dat de ambitie is om de lozingen van schadelijke stoffen tot 2040 slechts te verminderen met 30 procent en je weet dat hier nog een lange weg te gaan is – de vervuiling door medicijnresten niet meegerekend. Niettemin blijft Stroomberg hoopvol, mede ingegeven door de aanstaande invoering (in 2027) van de Europese Kaderrichtlijn Water, een nieuwe richtlijn voor stedelijk afvalwater gericht op het verbeteren van rioolwaterzuiveringen, en daarmee van de drinkwaterkwaliteit. Stroomberg: “We hebben de middelen in handen om te komen tot een drinkbare Rijn. Het schort aan het uitvoeren van de afspraken.”

De vierde, vijfde en zesde slotetappe gaan langs de Mittelrhein van Keulen (de stad heeft de Rijn omarmd, net zoals Nijmegen dat bij de Waal probeert), via het Zevengebergte (vulkanisch), Bonn (Het Witte Huis aan de Rijn), Andernach (de grootste koudwatergeiser ter wereld), Koblenz (waar de Rijn samenvloeit met de Moezel, Koblenz = Confluentia) en Sankt Goar (het middelpunt van de Rijn), naar Mainz (waar de Main…).

Hier krijgt de Rijn romantische trekjes, mede dankzij het streven om oude rivierlandschappen weer in ere te herstellen. Daarover gesproken: Maarten Kleinhans, hoogleraar rivieren en delta’s aan de Universiteit Utrecht, pleit ervoor om de Duitsers te helpen met natuurherstel langs de Rijn en andere rivieren die via Duitsland ons land instromen. Hij stelt terecht dat hier sprake is van een wederzijds belang en dat er daarom veel harder moet worden getrokken aan samenwerking dan nu het geval is. Alleen al met het oog op de klimaatverandering is een integrale, internationale aanpak cruciaal.

Tot slot nog een observatie die aansluit op de bovengenoemde Drinkbare Rivieren-missie en de wezensvraag of de Rijn leeft: ter hoogte van de Rijn bij Düsseldorf kwam ik een bord tegen met de Duitse Waterstaat-boodschap ‘Wir kämpfen hier gegen Hochwasser’. Gelukkig zijn we ons in Nederland er al een tijdje van bewust dat ‘ruimte voor de rivier’ (en water en bodem sturend als RO-afwegingsprincipe) toekomstbestendiger is. Meebewegen dus, go with the flow. En gezien het scenario dat de Rijn in de afzienbare toekomst een pure regenrivier wordt: laten we nu beginnen met het vasthouden van water.

Denkbeeldig beklim ik bij thuiskomst weer de Utrechtse Domtoren voor een vogelvlucht-blik op de Rijn richting Mainz en vraag me af: leeft de Rijn? Om vervolgens tot het inzicht te komen dat de vraag zou moeten zijn: willen wij, al was het maar uit welbegrepen eigenbelang, dat de Rijn leeft? Van wat ik gezien heb, is mijn antwoord: nee, de echte wil is er nog niet. Daarom zijn bottom up-bewegingen als Drinkable Rivers ook zo belangrijk, waar veel mensen in actie komen die bij de rivier wonen. Zij weten als geen ander hoe belangrijk het is dat de rivier leeft. Nu wij nog.

Wie weet tot ziens langs de Nederrijn, of verder stroomopwaarts!