Meerstemmigheid in participatieprocessen

In Viiskorpi, een verstilde buitenwijk aan de rand van de agglomeratie van Helsinki, verrijst een grote nieuwe woonwijk. Voor de bewoners een enorme verandering: hun leefomgeving verandert van een perifere stadsrand in een nieuw stadscentrum voor de gemeente Espoo. Om dit proces in goede banen te leiden, besloot de gemeente in een vroeg stadium een intensief participatieprogramma op te zetten. Onderzoekers van de Aalto University hebben dat aangegrepen om onderzoek te doen naar ‘polyfonie’ in participatieprocessen: hoe zorg je ervoor dat alle stemmen gehoord worden? En hoe zorg je ervoor dat de informatie die wordt opgehaald, op een voor de bewoners betekenisvolle manier wordt gebruikt om plannen vorm te geven?

Hybride proces

Het participatieprogramma werd ‘hybride’ opgezet. Het bestond zowel uit vragenlijsten die op verschillende momenten werden verspreid, als uitgebreide workshops waarin bewoners hun eigen visie en perspectief op de ontwikkelingen konden geven. Dit creëert volgens de onderzoekers ruimte voor meerstemmigheid: door bewoners op verschillende momenten en met verschillende methodes te bevragen, neemt het aantal standpunten dat wordt opgehaald toe.

Een participatieproces wordt vollediger als de deelnemers weten hoe andere buurtbewoners tegen ontwikkelingen aankijken, schrijven de onderzoekers. Ze stellen dat het belangrijk is om opgehaalde informatie zo snel en zo open mogelijk te delen – in ieder geval voordat ontwerpers aan de slag gaan met de uitkomsten van het onderzoek. Dit bevordert de dialoog tussen bewoners onderling en tussen bewoners en stadsplanners. Een transparant proces versterkt bovendien de positie van de planners als geloofwaardige gespreksbemiddelaar. Dit vraagt ook om een ‘gemeenschappelijke taal’: het moet voor alle betrokkenen helder zijn waar over gesproken wordt – en op welke manier. Stadsplanners moeten zich daarbij bewust zijn van de rol die zij spelen. Zij drukken een forse stempel op het proces en dat komt met verantwoordelijkheden. Het negeren of weglaten van sommige perspectieven ondermijnt hun eigen onafhankelijke positie.

Delen van informatie

Het delen van de uitkomsten is onderdeel van de dialoog tussen bewoners en planners, benadrukt het onderzoek. Bewoners zijn vaak sceptisch over de mate waarin participatieprocessen de planvorming daadwerkelijk beïnvloedt. Daarom is het belangrijk dat bewoners worden meegenomen in de interpretatie en analyse van het participatieproces. Het moet duidelijk zijn welke informatie precies is opgehaald, hoe die door de planners is geduid en wat er mee is gedaan in het uitwerken van het ontwerp. Daarnaast is het belangrijk rekening te houden met lokale wensen en gevoeligheden. Gedurende het participatieproces komen bewoners regelmatig met eigen ideeën over de inrichting ervan. Door daar op in te spelen, wordt het voor bewoners aantrekkelijker om mee te doen. Tegelijkertijd is het goed om in het oog te houden dat participatie op verschillende niveaus nodig is. Het lokale niveau waar over ontwerpdetails wordt gesproken is relevant, maar ook gemeente-brede aspecten (zoals hoeveel woningen er komen), moet onderdeel zijn van het gesprek.

Meerstemmigheid in participatieprocessen toelaten, het is niet altijd even eenvoudig. In Viiskorpi stonden bewoners tijdens workshops regelmatig lijnrecht tegenover elkaar in hun opvattingen. Zo kwam één workshopgroep tot de conclusie dat het kleinschalige karakter van de buurt mocht worden doorbroken met grote appartementencomplexen die als geluidswal dienstdoen. Een andere workshopgroep vond dit expliciet géén goed idee. Voor stadsplanners kunnen zulke verschillen van inzicht aanleiding geven om meerdere scenario’s uit te werken. Daarbij blijft het van belang om zorgvuldig en transparant te communiceren: niet alle wensen kunnen worden ingewilligd – maar het is wel mogelijk om uit te leggen waarom sommige perspectieven het uiteindelijke ontwerp niet hebben gehaald.