Programma Mooi Mokum legt de lat hoger voor de Amsterdamse woningbouw

Het is een handzaam mooi boekje geworden dat onder redactie van Flora Nycolaas en Vincent Kompier enkele weken geleden werd gepresenteerd: ‘Het binnenstedelijk woongebouw’. Het is de eerste pennenvrucht van ‘Mooi Mokum’, het programma dat is opgericht voor “analyse, ontwerpend onderzoek, reflectie en debat” over een volgens de gemeente zeer wezenlijke opgave: de kwaliteit van de woningbouw die de komende 30 jaar aan de hoofdstedelijke voorraad wordt toegevoegd. De schrijvers staan daarmee op de schouders van hun voorgangers van de Stedelijke Woningdienst, die begin jaren negentig van de vorige eeuw de ‘Woonatlas’ publiceerden, een veel lijvigere uitgave met losse bladen waarop “Woonconcepten voor de jaren 90” waren afgebeeld. Net als toen bedoeld om opdrachtgevers en ontwerpers mee te inspireren en hen tot hoogstaande culturele daden te bewegen – wat het bouwen nu eenmaal ook is.

Komende generaties

De aanleiding om het opnieuw over de kwalitatieve aspecten van de Amsterdamse woningbouw te hebben, ligt volgens Flora Nycolaas gelegen in de vaststelling in 2021 van de Omgevingsvisie. “In combinatie met de Ontwikkelstrategie die daarop volgde ging het daarbij vooral over hoe we met groei de stad en de verschillende buurten kunnen verbeteren. De woningbouwopgave speelt daarin – naast andere thema’s – een heel belangrijke rol. Als we de visie in 2050 hebben gerealiseerd, zal een kwart van de totale woningvoorraad van de stad bestaan uit de toevoegingen in de komende decennia. Toen dachten wij: dan is het verstandig om het met elkaar erover te hebben wat we willen achterlaten voor de komende generaties. Ervan uitgaande, maar ook met het doel, dat woningen lang meegaan.”

Naast de grootte van de opgave speelde er nog een ander element mee in de overwegingen aan gemeentelijke zijde: “In de loop van de tijd heeft er een verschuiving plaatsgevonden in de dichtheden waarmee in Amsterdam wordt gebouwd. Zonder dat er nu een heel expliciet besluit aan ten grondslag heeft gelegen, is de Floor Space Index van veel nieuwe buurten omhoog gegaan van circa 1,8 naar circa 2,3. Dat heeft zeker te maken met de wens om de woningbouw zoveel mogelijk binnenstedelijk op te lossen, om daarmee het landschap rond de stad en de bekende vingerstructuur te sparen, waarmee het groen diep de stad binnendringt en snel bereikbaar is. Het oplopen van de dichtheid heeft tot nieuwe gebouwtypen geleid, waar we nog niet veel mee geoefend hebben.”

Drie onderwerpen

Op die nieuwe gebouwen was een reflectie gewenst, zo vertelt Nycolaas. En daarmee diende zich een eerste onderwerp voor het programma ‘Mooi Mokum’ aan. “Het is bedoeld om een aantal grote onderwerpen die spelen in de stad te belichten met mensen van binnen en buiten de gemeente. Het binnenstedelijke woongebouw is het eerste, het volgende onderwerp zal de openbare ruimte in de stad zijn. Daarbij spelen onder meer de verregaande mobiliteitstransitie en de klimaatverandering een belangrijke rol. Het derde onderwerp zal de stadsvorm zijn.”

Bij de eerste uitgave die nu is gepresenteerd, heeft de gemeente onder meer samengewerkt met de TU Delft: studenten inventariseerden 19 recent opgeleverde woongebouwen in de stad. Het gaat daarbij nadrukkelijk om meer dan alleen de architectonische schoonheid, zoals de fijn allitererende naam ‘Mooi Mokum’ wellicht doet vermoeden: “Het gaat echt over de kwaliteit van leven en wonen in de stad. En dat we gebouwen maken die duurzaam zijn in de breedste zin van het woord. Kunnen ze lang meegaan, zijn ze lang bruikbaar? En daarbij mag het ook zeker over schoonheid gaan; we hebben in ons vak geleerd om daar wat omheen te draaien – je mag niets zeggen over mooi of lelijk – maar tegelijkertijd denk ik dat het voor veel mensen in de stad heel belangrijk is. Je kunt je hechten aan gebouwen met een krachtige karakteristiek. Dus laten we daar ook over praten.”

Schokkend resultaat

De analyse van de 19 gebouwen, verspreid over de stad van Noord tot en met Zuidoost, leverde cumulatief al een aantal interessante gegevens op. De 3.000 woningen zijn voor een groot deel compact (oppervlakte tot 40 m2), krijgen daglicht van één kant en zijn grotendeels ontsloten met een binnengang (‘corridor’). “Dat was een bevestiging van een vermoeden dat we zelf al hadden. Schokkend, toch wel. Daarbij komt dat ook de collectieve ruimtes en routes in de gebouwen soms ondermaats van kwaliteit zijn, daar kan echt nog een slag in worden geslagen. Ook de overgang van openbaar naar privé is zo’n onderwerp, evenals de invulling van de plinten.”

De vraag is vervolgens: heeft de gemeente instrumenten in huis om hierop te sturen? “Dat hangt sterk van de situatie af. Van het grondbezit bijvoorbeeld en daarmee ook van het opdrachtgeverschap. Zelf kunnen we als gemeente het nodige doen wanneer wij het stedenbouwkundig plan maken bijvoorbeeld, door de verkaveling zo vorm te geven dat daar goede gebouwen uit kunnen komen. Zodat je weet: hier kunnen goede woningplattegronden uitkomen.”

De vroege inzet van een architect noemt Nycolaas in ieder geval als een van de andere belangrijke voorwaarden voor een duurzaam woongebouw. Zij constateert dat er bij ontwerpers weer een toenemende aandacht is voor de woonkwaliteit: “Lange tijd was het woningontwerp en met name ook de plattegrond niet sexy maar ik zie nu dat er bureaus zijn die zich daar weer expliciet in verdiepen. Het klopt dat er aan publieke zijde eerder veel kennis was over dit thema – ook in Amsterdam – maar dat dit flink is teruggelopen. Terwijl wij als gemeente toch zeker een grote verantwoordelijkheid op dit vlak dragen. Wij werken voor de bewoners van de stad. Het lastige daarbij is wel dat er steeds minder tenders zijn – waarin wij de uitvraag kunnen bepalen – en dat steeds meer projecten transformatieopgaven van bestaande situaties betreffen. Daarmee zitten we in een ander soort werkelijkheid. Met een woningcorporatie die in het naoorlogse Nieuw-West aan de slag gaat – op eigen grond – is het gesprek over kwaliteit meestal goed mogelijk maar anders ligt dat al bij de vernieuwing van een kantorengebied of een bedrijventerrein.”

Impact op buurten

Nycolaas geeft aan dat het naast de eigenschappen van de woningen zelf ook nadrukkelijk moet gaan over wat de nieuwbouw bijdraagt aan de buurten eromheen: “In die kleine woningen blijven mensen in de regel niet lang wonen. Wat betekent dat voor hun binding aan de omgeving? Daarbij speelt ook een rol wat er voor voorzieningen aanwezig zijn. We kunnen wel het beeld hebben van een soort Aziatische stad met 24/7 levendigheid en overal winkeltjes, nagelsalons en kleine eettentjes waar bewoners hun bezoek mee naar toe nemen, maar hoe reëel is dat? Ik was laatst in Rotterdam waar in een oud stadsblok een klein restaurantje zat van pakweg 6 breed bij 3,5 diep m. Zo klein dat het ook weer betaalbaar wordt voor een ondernemer. In onze nieuwbouwplinten krijgen we dat zeker nog niet voor elkaar. Alleen al door de vorm en de omvang van die ruimtes lenen die zich niet voor die informele economie.”

Terugkomend op de mogelijke rol van de gemeente als sturende partij is het interessant dat de publicatie over het binnenstedelijke woongebouw een ‘Alternatief Bouwbesluit voor Woongeluk’ bevat, opgesteld in samenwerking met een aantal architectenbureaus. “De titel is bewust een prikkelend, de inhoud is vooral bedoeld om het denken hierover aan te zetten. Bij iedereen die bijdraagt een de ontwikkeling van de stad en die zich inzet voor de bewoners. Ze zijn ook zeker bruikbaar voor mijn eigen collega’s, wanneer zij uitspraken moeten doen over de woonkwaliteit.” Nycolaas is er niet beducht voor – in een tijd waarin het Rijk bijvoorbeeld inzet op juist minder regels – dat ze beschuldigd zal worden van het nog verder stapelen van eisen: “Ik denk dat het belangrijk is om heel duidelijk te zijn over de kwaliteit die we nastreven. Er wordt van alle kanten gezegd dat die kwaliteitseisen te ingewikkeld zijn. Daardoor zou de productie niet snel genoeg gaan. Nou geloof ik best dat we met elkaar procesmatig in een ingewikkeld systeem zitten, maar ten opzichte van de paar honderd jaar dat die woningen er staan, laten we dan dat halve jaar extra nemen om een echt goed ontwerp te maken.”