Promovenda Merel Enserink over de opkomst van zonnelandschappen

Wie googelt op ‘bezwaren tegen zonneparken’ krijgt een hele waslijst aan projecten over zich heen waar de afgelopen jaren op de een of andere manier wel iets over te doen was. Buurtschap Twekkelo, Blokzijl, Terschuur, Uitgeest: er komt geen einde aan. De bezwaren tegen de parken worden met uiteenlopende argumenten onderbouwd. Bij het voorgenomen zonnepark bij Doetinchem ageerden omwonenden in 2022 bijvoorbeeld dat er geen sprake is van “Een win-win situatie, namelijk een project waarin ‘zoveel mogelijk partijen stakeholders en inwoners voordelen hebben’ wordt naar onze mening hier niet gerealiseerd.” Dit zou volgens de Regionale Energie Strategie 1.0 Achterhoek wel een van de voorwaarden moeten zijn. De tegenstanders vreesden dat de winsten geheel bij de grondeigenaar en de ontwikkelaar van het park terecht zouden komen. Andere bezwaren die veel gehoord zijn hebben betrekking op de ligging op of bij natuur- en landbouwgebieden. Veelal betreft het locaties op het vaste land, maar er zijn ook projecten zoals het ‘Buitendijks Plan’ die op het water worden ontworpen – en dan evengoed kunnen sneuvelen.

Vier treden

Voor de categorie ‘landbouwgebieden’ heeft het Rijk in 2023 inmiddels bepaald, samen met het IPO, de VNG en de Unie van Waterschappen, dat voortaan het ‘nee tenzij’-principe geldt: “Eerst wordt gekeken of plaatsing op daken en gevels mogelijk is, daarna komen andere locaties in beeld, zoals parkeerplaatsen, stortplaatsen en langs wegen.” Overheden sturen hiermee langs vier treden op de plaatsing van zonnepanelen: trede 1 zonnepanelen op daken en gevels, trede 2 onbenutte terreinen in bebouwd gebied, trede 3 onbenutte terreinen in landelijk gebied en ultimo trede 4: landbouw- en natuurgronden. Provincies nemen deze volgorde – die ook wel de ‘zonneladder’ wordt genoemd – op in hun verordeningen.

Ook al wordt er dan kritischer naar de inzet van landbouwgronden gekeken voor de opwekking van zon-op-land, er blijven nog de nodige plekken over waar in principe wél zonneparken gerealiseerd kunnen worden. Hoe dat het beste kan gebeuren, onderzocht Merel Enserink in het kader van haar promotie. Ze koos voor een vierdelige aanpak. Aan de hand van een literatuuranalyse bracht ze meer dan 80 factoren in beeld die van invloed zijn op de maatschappelijke acceptatie van enerzijds landschapstransformaties en anderzijds de acceptatie van duurzame energieprojecten. Daaruit blijkt dat 25 factoren voor beide soorten acceptatie gelden. Het gaat dan om zaken als economische voordelen, visuele impact en esthetica.

Plankwaliteiten ten onder

In deel twee van het onderzoek, onder de fraaie titel “Seeing is believing, experiencing is knowing”, beschrijft Enserink de ontwikkeling van een prototype-zonnepark bij Zaanstad, waar zij samen met andere onderzoekers en de omwonenden aan de slag ging. Er werd voor een participatietraject gekozen waarbij de laatsten over verschillende aspecten konden meepraten, waaronder de opstelling van de panelen en het ontwerp ervan. De conclusie hieruit is dat een goed proces kan helpen om het draagvlak voor zonneparken te vergroten.

Deel drie (geestig: “The life and death of good intentions”, vrij naar Jane Jacobs) beschrijft meerdere participatieprojecten rond de aanleg van multifunctionele zonneparken (bij Assen, Wijhe en Mastwijk) en concludeert onder meer dat er tussen de planontwikkeling en de daadwerkelijke realisatie nogal eens plankwaliteiten het onderspit delven (zoals biodiversiteit en landschapskwaliteit). Deze kwaliteiten worden onder meer door landschapsarchitecten en natuurorganisaties aangedragen maar halen vaak de eindstreep niet. Oorzaak is onder meer de dominante economische en technische insteek bij veel projecten; ontwikkelaars volstaan veelal met het aanbrengen van ‘schaamgroen’ om daarmee de omwonenden tevreden te stellen (“good intentions live or die not according to their intrinsic quality but according to who proposes them”).

In het vierde en laatste deel van het onderzoek vindt ook een vergelijking van ‘voor’ en ‘na’ plaats, maar dan in termen van de verschillen tussen de verleende vergunning voor de zonneparken en het uiteindelijk aangelegde resultaat. Aan de hand van vijf projecten binnen de provincie Gelderland komt Enserink tot de conclusie dat er 79 ruimtelijke afwijkingen konden worden geconstateerd. Haar aanbeveling luidt dat landschapsontwerp een zwaardere en beter geborgde rol moet krijgen.

In het laatste hoofdstuk van het proefschrift worden zeven sleutelactiviteiten geformuleerd die het ‘co-design’ van zonneparken bevorderen en daarmee een betere integratie tot stand brengen tussen technisch-economische doelstellingen aan de ene kant en milieu, landschap en sociaal-culturele waarden aan de andere kant:

- het opstellen van een visie voor gezamenlijk ontworpen zonnelandschappen;

- het definiëren van criteria voor milieu- en sociaal-culturele doelstellingen;

- het faciliteren van een vroege en ‘inclusieve’ participatie van belanghebbenden;

- het in evenwicht brengen van belangen en belanghebbenden bij de besluitvorming;

- het versterken van de rol van de landschapsarchitect;

- het organiseren van kwaliteitscontrole en -monitoring;

- het opzetten van feedbackmechanismen.

De aanbevelingen van Enserink verdienen het om meegenomen worden in de trajecten die leiden tot de gunning van nieuwe zonneparken, zowel binnen bestaande bebouwing als daarbuiten. Ze maken de zonneparken onderdeel van een bredere maatschappelijke discussie en brengen disciplines aan tafel die zorg kunnen dragen voor een betere inpassing en een hogere ruimtelijke kwaliteit. Gezien de omvang van de zonneparken en hun forse impact op de dagelijkse leefomgeving van mensen is dat geen overbodige luxe.