Ruimte voor de Tussenmaat

2 september 2013

5 minuten

Verslag Wie Nederlandse nieuwbouwwijken van de afgelopen vijftig jaar bezoekt, kan tevreden terugblikken op een succesvolle productie. De woningen zien er architectonisch goed uit, de schaal is overzichtelijk en de bewoners zijn op het eerste gezicht tevreden. Maar wie de Nederlandse woningproductie vergelijkt met het buitenland, bijvoorbeeld met de onze buurlanden, ziet dat daar op een andere manier is geproduceerd, met een ander resultaat tot gevolg. Opvallend is het verschil in maat en schaal. In België en Duitsland komt een maat voor die in Nederland weinig is gebouwd. Dit is aanleiding geweest voor het onderzoek Ruimte voor de Tussenmaat. Zou het mogelijk zijn om deze maat en schaal in Nederland te introduceren, nu de woningproductie door allerlei factoren is vastgelopen?

Omgaan met de veranderende woningvraag

Video Ruimte voor de Tussenmaat

Deel 1:

00:00:00 Welkomstwoord en inleiding, Michiel van Iersel (moderator/dagvoorzitter)
00:08:05 Kwaliteiten en processen van de tussenmaat, Annet Ritsema (Bureau Ritsema, tevens lid onderzoeksteam Ruimte voor de Tussenmaat)
00:33:13 Good news from Germany, Sacha Zander (zanderroth Architecten, Duitsland)
01:13:50 Goed nieuws uit Vlaanderen, Peter Kint (KPW architecten, België)

Deel 2:

Rondetafelgesprek, met Maarten van Poelgeest (wethouder van Ruimtelijke Ordening en Grondzaken), Marianne Loof (LEVS architecten, Voorzitter Com. Welstand en Monumenten Amsterdam (CWM)), Edwin Oostmeijer (Edwin Oostmeijer projectontwikkeling), Peter Kint (Peter Kint architecten, België), Vincent Kompier (Zelfstandig onderzoeker, tevens lid onderzoeksteam Ruimte voor de Tussenmaat)

De centrale onderzoeksvragen in Ruimte voor de Tussenmaat zijn: Wat zijn de kwaliteiten van de tussenmaat in België en Duitsland? Welke ruimtelijke en procesmatige kenmerken van de tussenmaat, zoals deze in Duitsland en België voorkomen, ontbreken in Nederland? Op welke manier kunnen deze kenmerken in Nederland succesvol worden toegepast?

Rationeel bouwen

Een belangrijk kenmerk van de Nederlandse woningbouw is de rationeel opgezette, seriematige productie van woningen. Deze grootschalige productie was het antwoord op de enorme groei van de Nederlandse bevolking in de afgelopen eeuw. Grofweg kent de Nederlandse woningbouw één soort typologie die is afgeleid van het kenmerkende Hollandse woonhuis met aan de voorkant een directe toegang tot de openbare straat en aan de achterkant een private tuin. Een oertypologie die een constante is gebleken in de ontwikkeling van het bouwblok in Nederland: van rijtjeshuis tot galerijflat. Productietechnisch en financieel gezien heeft deze manier van produceren kwaliteit. Maar de focus op kostenbeheersing en grote aantallen, gecombineerd met het sterk geïnstitutionaliseerde karakter van produceren, laat kansen liggen vooral nu de vraag verandert.

Je krijgt pas krachtige architectuur als het lukt de beelden die mensen hebben van architectuur ruimtelijk te vertalen

Oscar Rommens, architect

Gemengde woonvorm

De VROM-raad constateert in het onderzoek Wonen in ruimte en tijd. Een zoektocht naar sociaal-culturele trends in het wonen uit 2009 verschillende sociaal-culturele trends die een sterke werking op de woningmarkt hebben. Er is een toenemende behoefte om te wonen met gelijkgestemden, al dan niet in privaat beheerde woondomeinen. Deze (latente) vraag naar kleinere (micro-)milieus waar wonen, werken, zorg en recreëren naar wens zijn gemengd, zal in de toekomst stijgen. Maar de (aanbodgestuurde) woningmarkt is nog onvoldoende ingericht op deze veranderende vragen uit de maatschappij. Ontwikkelaars en woningbouwcorporaties bouwen voor ‘de markt’ die in de praktijk de (doorsnee-)massa bedient. Nichegroepen die geen doorsnee woonbehoefte hebben komen in het huidige woningaanbod weinig aan bod. Deze constatering was voor Annet Ritsema, Marije Raap, Nynke Jutten en Vincent Kompier reden om het onderzoek Ruimte voor de Tussenmaat op te starten.

Kwaliteit is een constant gevecht tegen het rendementsdenken

Peter Kint, architect

Woningmarkt en ontwikkelsystematiek

Belangrijke oorzaak voor het kwantitatieve, aanbodgerichte bouwen is de eenzijdige beheersing van de totale productieketen in de woningbouw, waarbij grondexploitatie, opdrachtgeverschap, ontwerp, organisatie van de bouw, eigendom en beheer bijna altijd in handen van de overheid en/of commerciële ontwikkelaars liggen. Een andere manier van ontwikkelen, zowel in proces als in ruimte, komt in Duitsland en België vaker voor. Hier zijn meerdere (kleine) partijen actief en bestaan andere coalities tussen bouwers en kopers. Dat kan in de vorm van collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) zijn, maar dat hoeft niet. Opvallend is dat diverse vormen van opdrachtgeverschap leiden tot ruimtelijke diversiteit. Het resulteert in andere projecten, in een andere betrokkenheid en in andere kwaliteitskeuzes. Diversiteit beperkt zich in Nederland te vaak tot de gevelarchitectuur en zelden tot een waaier van verschillende typen opdrachtgevers en een variatie in typen woningen en kwaliteit.

Tussenmaat

In Duitsland en België zijn projecten van de tussenmaat (best practices) onderzocht. Een selectie projecten die tegemoet komt aan de (latente) vraag van mensen om met gelijkgestemden, soms gemeenschappelijk, maar met behoud van privacy, duurzaam te kunnen wonen (en werken). De reden om voor Duitsland te kiezen is de traditie om in de bouwpraktijk met meerdere partijen te werken. Daarnaast komt de fysieke korrelgrootte van de tussenmaat traditioneel voor in de Duitse stedenbouw. In België is onder invloed van het Vlaams Structuurplan een beweging op gang gekomen die wil ‘opschalen’. Niet langer is het voor iedere Vlaming mogelijk om de idylle van een vrijstaand huis te realiseren vanwege het gebrek aan betaalbare kavels, de veranderende bevolkingssamenstelling en de behoefte aan duurzaam wonen. Het project ‘Wonen in Meervoud’ uit 2009 is mede inspiratiebron geweest om op zoek te gaan naar bijzondere tussenmaatprojecten in Vlaanderen. De projecten laten een hoge programmatische flexibiliteit en diversiteit zien, kennen soms een snelle ontwikkeltijd en worden gekenmerkt door een hoge architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit.

Veranderingen tijdens onderzoek

Gedurende het onderzoek is de Nederlandse ontwerp- en ontwikkelpraktijk sterk veranderd als gevolg van de crisis. Veel (woning-)bouwprojecten zijn stil komen te liggen of uitgesteld. De roep om kleinschaligheid, bottom-up ontwikkeling en het betrekken van de eindgebruiker is steeds luider geworden. Wat die schaalverkleining precies inhoudt, is nog weinig verkend. Het onderzoek Ruimte voor de Tussenmaat laat een reeks voorbeeldprojecten zien als inspiratie voor een andere aanpak van de woningproductie in Nederland.

Voor de volledige publicatie, zie: http://www.stimuleringsfonds.nl/content/lay/i022/Layout21.pdf