Verslag Op 20 november nam Marianne Loof afscheid als Spoorbouwmeester, een functie die ze vier jaar heeft vervuld. Tijdens het congres ‘Tijd voor Transitie’ liet ze de vakwereld achter met haar visie op een andere manier van werken. De bewijslast daarvan werd tegelijkertijd gepresenteerd, in de vorm van het ontwerp voor het station van Zwolle en het proces dat daartoe heeft geleid. Duurzaamheid speelt daarin een centrale rol.
In binnen- en buitenland is er lof (zie kader) voor de manier waarop in Nederland stations – inclusief de omgeving daarvan – worden aangepakt. Alle waardering is volgens Loof geen reden om op de lauweren te gaan rusten, zo gaf ze aan in haar afscheidsrede: “We hebben opnieuw een grote stap te zetten, de verre toekomst in. Om vanuit die toekomst in het hier en nu de juiste keuzes te maken. En daarvoor moeten we afscheid nemen van oude manieren van denken en doen.” Aan de hand van de drie begrippen ‘observeren’, ‘agenderen’ en ‘realiseren’ gaf Loof aan wat ons te doen staat in de “tussenruimte” waarin oude structuren en zekerheden wegvallen.
De overgangsperiode mag volgens Loof niet betekenen dat er geen keuzes worden gemaakt. Ook moeten we ervoor waken dat er eendimensionaal wordt gewerkt: “De roep om te ‘bouwen, bouwen, bouwen’ klinkt luid. Als we de klimaatopgave daarbij behandelen als een ‘nu-even-niet’-onderwerp, dan laten we de kans schieten om de opgaven van wonen, infrastructuur en begrenzing op uitstoot met elkaar te verbinden.” Juist bij stations liggen er kansen om deze verbinding tot stand te brengen en zo publieke waarden als leefbaarheid, rechtvaardigheid en bereikbaarheid te realiseren. “Onze stationsgebieden zijn de plekken waar de grote opgaven samenkomen, waar verdichting en vergroening, wonen en reizen elkaar niet in de weg hoeven te zitten, maar elkaar juist kunnen versterken.”
Het is volgens Loof zaak dat we richting geven aan de toekomst, door anno nú anders te handelen
Deze inzet op het combineren van ambities begint bij goed observeren. Daarbij gaat het er volgens Loof om dat we “niet alleen feiten registreren en bestaande structuren accepteren. Het gaat me om structuren blóótleggen, zodat zichtbaar wordt welke obstakels we moeten wegnemen om vooruit te komen.” In dit verband betoonde Loof zich kritisch over de manier waarop we in Nederland “decennialang achteloos zijn omgegaan met ruimte, bodem en lucht”. “Vervuiling hebben we letterlijk onder de grond gestopt. En toen de aardgasbaten binnenstroomden, investeerden we niet een generatie verder, zoals Noorwegen, maar consumeerden we met een houding van ‘na ons de zondvloed’. En die zondvloed kwam. Nu krijgen we - met een flinke rente - de rekening gepresenteerd voor wat toen vooruitgeschoven werd. PFAS en stikstof: het is de keerzijde van polderen. Ook de netcongestie is de doorwerking van uitstelgedrag.”
‘Marianne Loof’ door Joni Israeli (bron: Bureau Spoorbouwmeester)
Bij het tweede thema, ‘agendereren en onderzoeken’, gaf Loof aan dat de aanstaande ombouw van Nederland niet gebaat is bij een aanpak waarin we “ons er in kleine stapjes ‘uit-engineeren’, daar gaan we het niet mee redden. Toch is ‘fixen’ nog vaak de reflex. Meer middelen vragen. Nóg een studie optuigen. Even níet CO2 er óók nog bij. En als de druk echt hoog wordt, trekken we ons terug op ons eigen eiland, en verwachten we dat de ander dat lastige onderdeeltje op zíjn terrein wel oplost.” In plaats hiervan is het volgens Loof zaak dat we richting geven aan de toekomst, door anno nú anders te handelen. Ze refereert daarbij aan het onderzoek ‘Paris Proof Stations’ dat naar haar idee duidelijk maakt dat er anders gebouwd kan worden: “Ons onderzoek laat zien dat Paris Proof bouwen kán. Mits we CO2 vanaf de eerste schets als harde ontwerpparameter hanteren. Want juist in die vroegste ontwerpbeslissingen, ligt de grootste winst - in CO2 én kwaliteit. Het onderzoek heeft, na best wat schuren, een omslag in het denken teweeggebracht en raakt inmiddels verankerd als voorwaarde voor financiering. Ook klimaatadaptief ontwerpen staat op het netvlies. Beide niet meer als bijzaak, maar als richtinggevend ontwerpprincipe.”
Eenzelfde aanpak verdient volgens Loof het derde thema: ‘realiseren en ontwerpen’. Ook hier is lef gevraagd, voortbouwend op de traditie van Nederland in het bouwen met kwaliteit in de spoorsector: “Stationsgebieden zijn hiervoor de perfecte proeftuinen én realisatieplekken. Knooppunten waar die grote woorden van verdichting, duurzame mobiliteit, klimaatadaptatie en leefkwaliteit, tot uitdrukking komen in ontwerpen die betekenis hebben voor ménsen.”
Nieuwe leidraad
Dit laatste statement komt duidelijk terug in een publicatie die tijdens het congres ‘Tijd voor Transitie’ werd gepresenteerd en waarin Bureau Spoorbouwmeester, ProRail, NS en de gemeente Zwolle verslag doen van de reis die heeft geleid tot het ontwerp voor een nieuw station aan de noordzijde. Nu de binnenstad van Zwolle op tal van plekken vernieuwd is en de nieuwe houten (en inmiddels veelvuldig onderscheiden) Passerelle de verbinding vormt met het zuidelijk deel van de Zwolse spoorzone, moest er uiteraard ook iets gebeuren aan de noordentree van het hoofdstation. In de publicatie ‘Het groenste station van Nederland’ wordt beschreven hoe de aanbesteding hiervoor vorm kreeg en hoe uiteindelijk het ontwerp van Bureau Nauta werd geselecteerd. Circulariteit en groen spelen hierin een centrale rol. Ook de andere drie ontwerpen uit de meervoudige onderhandse aanbesteding (van DP6 architectuurstudie, De Zwarte Hond en Nieuwe Architecten) worden belicht. Voor deze manier van selecteren hebben ProRail, NS en Bureau Spoorbouwmeester de ‘Leidraad voor kwaliteit’ ontwikkeld.
‘Station Zwolle Noordentree’ door Atelier Luce (bron: Studio Nauta)
Op LinkedIn geeft Loof aan dat deze leidraad “voor de spoorsector een instrument biedt om aan de voorkant ontwerpkracht zorgvuldig, inhoudelijk en transparant te kiezen - meer dan een format, een gedeelde werkvorm die samenwerking aanstuurt en het gesprek over kwaliteit structuur geeft waarin de gevraagde inzet van ontwerpkracht in redelijke verhouding staat tot vergoedingen.” Dat laatste is veel langer een onderwerp in relatie tot ontwerpwedstrijden, in de zin dat er van ontwerpers veel te veel wordt gevraagd in relatie tot het honorarium dat ze daarvoor ontvangen. Loof: “Het is een pleidooi voor een aanbestedingscultuur waarin proportionaliteit, diversiteit, transparantie en kennisdeling sleutelbegrippen zijn.” Daarbij hebben de opdrachtgevers bewust ingezet op een mix aan ontwerpbureaus: ontwerpers met ervaring in biobased bouwen, uiteenlopende achtergronden en vernieuwende benaderingen – van jonge bureaus tot meer gevestigde teams. “Precies het soort diversiteit dat nodig is voor een gezonde ontwerpcultuur. (..) Deze aanpak leverde vier sterke ontwerpen op. Eén daarvan werd geselecteerd, maar elk plan bevat waardevolle inzichten. Daarom tonen we alle ontwerpen volledig: samen laten zij zien wat er kan ontstaan wanneer we echt durven te denken vanuit duurzaamheid, hergebruik en biobased materialen.”
Zeven prijzen voor de Nederlandse stationaanpak
De manier waarop er in Nederland aan stations en stationsomgevingen wordt gewerkt, blijft ook in het buitenland niet onopgemerkt. In september 2025 werden de Brunel Awards uitgereikt, vernoemd naar ingenieur Isambard Kingdom Brunel, die onder meer de Great Western Railway aanlegde tussen Londen en Bristol. De prijzen worden uitgereikt aan projecten met een “outstandig design in railway transportation”. Die eer viel dit keer te beurt aan vijf nieuwe Nederlandse stationsprojecten: Lansingerland-Zoetermeer, de openbaar vervoer-terminal van Breda, station Driebergen-Zeist, de fietsenstalling van station Dordrecht en station Eindhoven Centraal. Een speciale juryprijs werd uitgereikt aan NS en ProRail en Bureau Spoorbouwmeester voor de Nederlandse spoorwegen als geheel, twee projecten kregen een aanmoedigingsprijs (Station Nijmegen Goffert en station Delft Campus) en tenslotte werd ook het Landschapsplan voor het Spoor onderscheiden.
Lees verder
De volledige lezing van Marianne Loof is hier te lezen. Ze wordt als Spoorbouwmeester opgevolgd door Daan Zandbelt, die eerder Rijksadviseur was en Bouwmeester bij gebiedsontwikkelaar AM. Ook was hij columnist bij Gebiedsontwikkeling.nu. In zijn laatste column in 2021 formuleerde hij hetzelfde gevoel van urgentie dat Marianne Loof benoemde: “Wat uit deze bloemlezing duidelijk wordt is dat het ‘nu of nooit’ is. We weten als samenleving al heel lang dat er grote maatschappelijke opgaven zijn en dat die maar steeds blijven liggen. ‘Kicking the can down the road’ zouden de Britten zeggen.”
Cover: ‘Station Zwolle’ door Atelier Luce (bron: Studio Nauta)
Door Kees de Graaf
Eindredacteur Gebiedsontwikkeling.nu
