Tijd voor een ruimtelijk verhaal over Nederland – of gaat het prima zonder?

Bijeenkomst Kring van Adviseurs, 21 juni 2016 in Delft

De Neprom verraste vriend en vijand met de publicatie Ruimte maken voor het Nationale Geluk – De vernieuwing van het wonen, werken en winkelen. Hierin wordt groot en integraal gedacht over de toekomst van Nederland. In De Nieuwe Opgave, zoals de formulering luidt, is inbegrepen de energie- en mobiliteitstransitie, de demografische transitie, de kwaliteit van de leefomgeving en de ruimtelijk-economische structuur die hiervoor nodig is.

Te gast is Gijs van den Boomen, directeur-ontwerper van KuiperCompagnons. Hij houdt een presentatie die hij recent eerder hield voor een bijeenkomst van Neprom en G32 in het kader van de IABR. De Nieuwe Opgave is de nationale agenda van alle grote ruimtelijke ontwikkelingen die Nederland over de langere termijn tot stand moet brengen. Het is het grote verhaal. The Big Picture. De Nieuwe Opgave is een zaak van visie. Die opeenvolgende regeringen Rutte hebben laten liggen. Waarmee de premier de lachers op de hand probeert te krijgen: visieloosheid over de toekomst van Nederland. VROM – het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu – werd afgeschaft. De Rijksplanologische Dienst (RPD) loste op in het niets. Van een Vijfde nota ruimtelijke ordening is het niet meer gekomen. Naar verluid wilde minister Schulz van I&M geen visienota´s meer onder ogen krijgen.

Gek is dat! Het buitenland is vol bewondering voor ons vermogen tot planning. Integraal denken, vooral bij watermanagement, wordt internationaal uitgevent. Maar hier schaffen we alles af.

Een eerste kritische noot: Helemaal eens, Rutte en co passen op de winkel. Visie is vies. Maar zouden ze ook het gelijk aan hun kant kunnen hebben? Vinex bijvoorbeeld was nodig en werd een ongelooflijk succes. Maar met welk probleem zitten we nu dat om zo´n soort visie vraagt?

Terechte vraag. Stel, het is geniale politiek: het aan de maatschappij overlaten, kijken wat ervan komt, en misschien op zeker moment weer ingrijpen. Dan is het juist een kans. Laten we die aangrijpen.

Welke grote opgaven vragen om een visie?

• Het Zuid-Hollands Kustinitiatief, met als speerpunten een veilige kust, stedelijke ontwikkeling en natuurontwikkeling.
  
• Rethinking NL van Blue21. Een door alle Topsectoren gedragen, nog wat vaag plan voor de Noordzee als onderdeel van de Randstad, met elementen als biomassa en CO2-opslag.
  
• Energiedistributienetwerk van landen aan de Noordzee. De politiek heeft dit opgepakt met het Plan Doggersbank.
  
• Een majeure woningbouwopgave. Het CPB voorspelt in de periode tot 2030 1 miljoen nieuwe huishoudens in de Randstad.
  

Alles bij elkaar staat er heel veel op stapel. Zaak is om alle ideeën met elkaar in een groter verband te brengen.

Dutch Delta Metropole
Het grote verhaal begint met terugkijken. Op de oorsprong van Nederland als delta. Het besef daarvan is verloren gegaan doordat de delta is dichtgesmeerd. Maar er zijn bewegingen terug gaande. Het heruitvinding van ons land zie je terug in films als De Nieuwe Wildernis en de Levende Rivier. Na het grootschalige ecologieproject Oostvaardersplassen zijn er verschillende grote projecten en plannen gekomen die de delta in ere herstellen:

•          Ruimte voor de Rivier
  
•          Plan MarkerWadden
  
•          Vissluis in de Afsluitdijk
  
•          Kierbesluit Haringvliet
  
•          Steurproject (leefmilieu voor de grote steur terugbrengen)

In de Landschapskaart van Nederland van Rijksadviseur Landschap en Water Eric Luiten zijn oude waarden en nieuwe natuur getekend. Met die kaart als basis kunnen we de Randstad-Deltametropool intekenen. De Randstad als stedelijk netwerk rondom het Groene Hart. Uit de Randstad vertrekken radialen – bundels van autosnelwegen, spoorlijnen, waterwegen – waar de andere steden van Nederland als ‘buitenposten’ op liggen.

Als je de kaart van Nederland een kwartslag draait komt de Deltadroom echt tot z´n recht: “De mooiste Stadsdelta van Europa. Achter de gouden rand van onze duinen en Noordzeestrand, stromen Rijn, Maas en Schelde door het Lage Land. (Voor de grote visie pikken we Antwerpen en zijn achterland er even bij!) De Hollandse Deltastad, wereldstad van water (...) Verbonden door sterke, snelle lijnen met het achterland. En de daarin gelegen steden.”

Visie, wat kun je ermee?
Een nieuw groot verhaal – maar kunnen de G32 iets met de Randstad Renaissance, de wereldstad aan water? Ze hebben bijna allemaal een plek op een van de radialen, dus ze tellen mee. Hoe werkt de grote visie dan door in bijvoorbeeld een ontwikkeling als Rijswijk-Buiten, niet toevallig in de portfolio van Van den Boomen.

Het grote plaatje laat de context zien, waar Nederland naar toe gaat. Dat helpt Rijswijk-Buiten om bijvoorbeeld door te schakelen naar een ander type woningen. Het betreft een nieuwe wijk met 3000 woningen. Vinex-achtig opgestart midden in de crisis. Het tweede plangebied dat nu in ontwikkeling is, krijgt een beduidend ander profiel dan het eerste. Het programma wordt aangepast aan de sterke groei van 1-2-persoonshuishoudens. Waarschijnlijk wordt het aantal woningen opgeplust, in een grotere dichtheid, meer gestapeld. Mobiliteit, ook met nieuwe vormen zoals e-bike en lightrail, wordt meer een thema. Sterk bepalend voor de ontwikkeling is of er wel of geen Randstadrailstation komt. Het Rijk is niet ongenegen, maar de plaats op de MIRT-lijst geeft uiteindelijk de doorslag.

Buitenpost Eindhoven
Hoe past Eindhoven in het verhaal? Is dit ook zijn werkelijkheid – ‘buitenpost’ van de Deltametropool
-In Eindhoven zegt men trots: straks gaat er iedere 16 minuten een trein naar de Randstad.
Eindhoven doet het heel goed. De stad boomt een beetje zoals Amsterdam. Met een heel andere economie: Philips, ASML en VDL.
De stad heeft onder burgemeester Van Gijzel een wekelijks overleg tussen publiek en privaat ingesteld. Eindhoven en Brabant als geheel hebben een andere bestuurscultuur dan de Randstad. Zoals Commissaris van de Koning Van der Doel zegt: “Wij hebben een kennisseneconomie.”

De Nationale Omgevingsvisie
Het idee vigeert dat de steden de grote ontwikkelingen dragen en vooruitbrengen. Als oplossingsmachines, waar de nationale overheden het af laten weten. Burgemeesters aan de macht! Is de roep om een nationale visie dan eigenlijk niet paradoxaal?
Aan de Nationale Omgevingsvisie in het kader van de Omgevingswet wordt gewerkt. Elke stad, elke gemeenten zal een omgevingsvisie moeten uitbrengen. Veelbetekenend is misschien dat de omgevingsvisie via een amendement in de
Omgevingswet is gekomen. De Omgevingsvisie zal niet voor 2019 klaar zijn. Maar de aantrekkende economie, duurzaamheidsuitdagingen, technologische ontwikkelingen en klimaatopgaven vragen nu al om een nationale visie.

De Omgevingswet markeert het einde van de eeuw van de overheid, rijks- en in zekere mate ook lokale overheid. In de context van de participatiesamenleving worden burgers en marktpartijen gevraagd meer te doen.  De overheid nodigt uit, stimuleert en faciliteert. Maar de markt pakt de onrendabele opgaven vanzelfsprekend niet op. Marktpartijen kunnen ook de tijd het werk laten doen: de gebiedswaarde laten kelderen tot het wel rendabel wordt.

Waar vallen de gaten?
Gebiedsontwikkeling komt weer ‘klein’ op gang. Op plekken waar goed wordt samengewerkt. In provincies met geld. Waar vallen dan de gaten? Goed om hier wat scherper in te worden. Vandaag komen vooral gebiedsoverstijgende opgaven langs. De energieopgave vraagt om een grotere aanpak. Waterveiligheid is ook nog niet op orde. Het bestuurlijk novum van de deltacommissaris staat weliswaar als een dijk – wie anders heeft zoveel bevoegdheden?! Toch is de aanpak niet integraal en toekomstbestendig genoeg. Het Kustinitiatief voor Zuid-Holland is niet geënt op veiligheid, maar als de waterpeilprognose nog weer een meter omhoog gaat, kan het er een integrerend onderdeel van worden. Ook Rotterdam moet aan binnenstedelijke dijkverhoging gaan denken. Of misschien wel aan een afsluiting van de Nieuwe Waterweg. Met de havens allemaal erbuiten.

Krijg het nationale verhaal vorm?
Is een visie een beeld van hoe het in elkaar steekt en hoe het zich ontwikkelt? Een samenhangend beeld met geschiedenis erin? Story telling, argumenten vinden. Een consensusbeeld van wat Nederland is of hoe het kan worden?

De woorden visie, houtskoolschets of blauwdruk kunnen tot moeizame reacties leiden. Gevaarlijk om iets vast te leggen!

Met een visie vanuit het Rijk is de hamvraag uiteindelijk: durf je er een programma en de bijbehorende financiën op te zetten? Enkele stedelijke uitdagingen passeren. Een OV-netwerk ‘Rondje Randstad’. De leefbaarheid van de slechte wijken, de onrendabele toppen van stedelijke ontwikkeling. Uitdagingen in krimpregio’s. Gezondheid, na de stille revolutie door de scheiding van zorg en wonen; daar ligt ook ruimtelijk nog een opgave.

Veel wat langs gekomen is kan stedelijk en regionaal worden opgelost. Hierbij helpt een gedeeld herkenbaar verhaal op de schaal van Nederland. Hier is vandaag een mooie bijdrage aan geleverd om verder te delen en op agenda’s te zetten.

Aanwezig: gast Gijs van den Boomen (KuiperCompagnons), Michel van Rhee (Brinkgroep), Nicole van der Waart (Movares), Roger Kersten (Akroconsult), Pieterjan van der Hulst (Berenschot), Jan Reinier van Angeren (Stibbe), Agnes Franzen (TU Delft), Kees Hagendijk (verslaglegging)

Bekijk hier de hele presentatie en lees hier  meer over de kring van adviseurs