‘Unusual suspects’ als middel om diversiteit in gebiedsontwikkeling te versterken

In september organiseerde de TU Delft met de Proeftuin Postgroei Marineterrein en Bureau Marineterrein een workshop rondom de vraag hoe gebiedsontwikkeling effectiever kan bijdragen aan brede welvaart. Omdat we nog weinig ervaring hebben met het inbrengen van belangen en waarden van belanghebbenden die normaal niet aan tafel zitten, ontwikkelde Saskia Ruijsink (TU Delft) een alternatieve procesaanpak, als onderdeel van haar promotieonderzoek. Zij testte deze in september 2025 in een workshop op het Marineterrein. Hieraan namen bijna twintig bewoners deel, alsmede ondernemers, medewerkers van de gemeente Amsterdam, de beheerders van het terrein en experts. Hoe verliep dat, wat leverde het op en wat kunnen we daarvan leren?

Brede welvaart kijkt verder dan het ‘hier en nu’. Het concept houdt ook rekening met generaties na ons en met het welzijn van mensen die ‘elders’ leven en worden beïnvloed door onze keuzes ‘hier’. In de workshop onderzochten we wat verschillende gebiedspartijen of belanghebbenden van waarde vinden op het Marineterrein én wat zij nodig hebben om hun stem te laten horen en naar anderen te luisteren in het gebiedsontwikkelingsproces. Maar hoe zorgen we ervoor dat we in een workshop echt de diverse perspectieven aan tafel krijgen? En hoe kunnen we ook de ‘stille stemmen’ laten horen, zoals van de generaties na ons, maar ook van niet-menselijk leven?

Verplaatsen in persona

Wij hebben hiertoe geëxperimenteerd met een vorm waarbij deelnemers zich in persona verplaatsten: fictieve, maar realistische personages. De persona vertegenwoordigden usual suspects zoals een projectleider innovatie bij de gemeente, een projectontwikkelaar en een buurtbewoner. Maar ook unusual suspects kwamen aan bod, zoals vertegenwoordigers van de natuur, toekomstige bewoners, mensen van elders én uit het verleden. In een gestructureerd proces spraken deelnemers namens hun persona. Ze werkten in drie groepen met ongeveer zes deelnemers, met gesprekstechnieken die zijn geïnspireerd op ‘socratische’ principes: luisteren staat centraal, niet direct reageren, nadenken voor spreken en gecontroleerde spreektijd. Iedere groep werkte toe naar een manifest met daarin de waarden van de plek en de ingrediënten voor een meer divers gebiedsontwikkelingsproces.

Een divers gebiedsontwikkelingsproces start bij het erkennen van de diverse waarden van de plek, het Marineterrein. Ali, de persona van een portfoliomanager bij een internationale investeerder, vindt de combinatie van ruimtelijke kwaliteit en financieel rendement waardevol. Terwijl Zoggy, de persona van een zonneklepjessmos, inzet op samenwerken en een betere zorg voor de natuur.

Behouden en versterken

De diverse perspectieven van de persona resulteerden uiteindelijk in een set van waarden van het Marineterrein die gekoesterd en/ of versterkt moeten worden in de gebiedsontwikkeling:

- De ruimtelijke kwaliteit van de leefomgeving. De openheid, de aanwezigheid van water (om in te zwemmen!) en groen, de tastbare cultuurhistorische waarden van gebouwen en de ruimtelijke structuur.

- De omvang en kwaliteit van natuur en de zorg die er op het terrein is voor de natuur en haar biodiversiteit.

- Het sociale ecosysteem en de unieke sociale cohesie die veel verder reikt dan het terrein en haar tentakels uitspreidt naar de buurt en de rest van de stad en die samenhangt met de lokale identiteit van het terrein.

- De ruimte voor experiment en innovatie en voor verantwoord en gedurfd ondernemerschap op het terrein.

- Het experimenteren met coöperatieve ontwikkeling dat al is gestart. Het Marineterrein heeft de potentie om een zoöp te worden.

Om deze waarden te kunnen behouden en versterken, is de procesinrichting essentieel. Deelnemers kwamen in de workshop tot aantal randvoorwaarden voor het verdere gebiedsontwikkelingsproces. Als eerste een coöperatieve/’zoöperatieve’ vorm van gebiedsontwikkeling die inzet op het creëren van waarde voor mens en planeet, met geld als middel in plaats van doel. Deze vorm sluit goed aan bij de waarden die de persona identificeerden. Daarvoor is een zeer diverse vertegenwoordiging voorwaardelijk. De hele stad moet meepraten: professionals van publieke en private organisaties, bewoners en ondernemers, jongeren, de natuur, toekomstige generaties, et cetera. Zij moeten ook met gepaste middelen in staat gesteld worden met elkaar in gesprek te gaan. Wat hebben verschillende actoren nodig om hun stem te laten horen?

Neutraliteit en transparantie zijn voorwaardelijk voor deze diversiteit. Besluitvorming moet navolgbaar zijn, voor iedereen. Dit kan worden geborgd door een curator die los van belangen afspraken vastlegt, bijvoorbeeld in een convenant. Dit geldt ook voor het op transparante wijze toezien op de naleving. En tot slot moeten we anders leren omgaan met tijd. Gebiedsontwikkeling is een zeer lange termijnproces en gaat om veel meer dan de fysieke gebiedsontwikkeling. Op het Marineterrein is nog geen schop in de grond gegaan en zijn de woningbouwplannen nog niet definitief. Toch is het gebiedsontwikkelingsproces al lang begonnen met de identiteitsontwikkeling van het terrein, met terreingebruikers die zich tot Marineterrein-stewards ontpoppen, met de versterking van de biodiversiteit en het opbouwen en transformeren van netwerken en relaties.

Daarom is het belangrijk dat ook hardere instrumenten zoals de grondexploitaties (GREX) verder gaan dan het sec berekenen van resultaten voor over tien jaar. “Defensie gaat zich hier terugtrekken op een kleiner stukje grond en voordat er hier überhaupt iets ontwikkeld gaan worden, zijn we in 2032,” zegt Marieke van Doorninck, initiatiefnemer Proeftuin Postgroei Marineterrein. “We moeten niet vergeten dat we nog in ieder geval zeven jaar hebben, en misschien nog wel langer, om dit gebied elke keer weer met waarden te laden. En met waarden, waar de rest ook van de stad iets aan heeft. Dat proces dat begint niet als we aan fysieke gebiedsontwikkeling gaan doen, dat is al begonnen.”

Ook naar stille stemmen luisteren

Wat kunnen we meenemen uit deze workshop voor andere gebiedsontwikkelingen? We noemen drie lessen:

1 Leren luisteren en omgaan met ongemak

Het werken vanuit verschillende perspectieven is relevant voor brede welvaart, maar het is zeker niet eenvoudig. Het roept de vraag op of we ons wel echt kunnen inleven in andere perspectieven: zijn we in staat om de natuur of kwetsbare groepen mensen te vertegenwoordigen als we zelf in een heel andere positie zitten? Dit is een uitdaging. De workshop liet zien dat het ongemakkelijk is. Maar het is tot op zekere hoogte mogelijk en verrijkend. We zullen beter moeten leren luisteren en accepteren dat verandering gepaard gaat met ongemak. “Ik vind het wel heel tof om te ervaren hoe ongemakkelijk het kan zijn om vanuit een ander perspectief te denken en dat het echt niet zo makkelijk is om naar die stip van brede welvaart met elkaar te werken,” zegt Sophie van Opstal, bureau Marineterrein, voormalig curator van het Marineterrein.

2 Let op de subtiele verschillen

De waarden die de deelnemers vanuit de zeer diverse perspectieven van de persona identificeerden voor het Marineterrein, lijken op het eerste gezicht niet wezenlijk anders dan waarden die de gangbare belanghebbenden zouden toekennen. Toch komen in de procesvoorwaarden wel elementen terug die niet standaard op de gebiedsontwikkelingsagenda staan, zoals het meenemen van niet-gehoorde stemmen. Stichting Marineterrein Collectief en de Werkgroep Ontwikkeling Marineterrein hebben drie dagen na de workshop een gezamenlijk Marineterrein Manifest vastgesteld en gedeeld, met daarin veel overlappende waarden van de plek en voor het proces. Toch zijn er subtiele verschillen. Het Marineterrein Manifest zet in op coöperatieve gebiedsontwikkeling, maar de aandacht voor transparantie, de lange termijn, een zeer diverse vertegenwoordiging en het luisteren (ook naar stille stemmen), worden niet expliciet benoemd. In de workshop kwam dit wel naar voren. Laat dat zien dat we nog niet klaar zijn om te luisteren en te werken met diverse gebiedsperspectieven in gebiedsontwikkeling?

3 Heb geduld

Voorlopig zullen vooral de gevestigde orde en de machtige partijen een grote stempel blijven drukken op gebiedsontwikkeling. Op het Marineterrein hebben we geëxperimenteerd met het luisteren naar elkaar, waarbij we voorbij konden gaan aan praktische belemmeringen. Zo kon een investeerder uit Parijs praten met een mijnwerker die zich inzet voor de inheemse volkeren in Australië. Dit zijn gesprekken die niet direct tot een nieuwe businesscase leiden en gemakkelijk weggewuifd worden bij de harde besluitvorming. Maar alle begin is moeilijk. Na verloop van tijd ontwikkelen we voelsprieten voor deze manier van kijken vanuit verschillende perspectieven en zullen veel professionals dit wellicht tot hun nieuwe routine maken.

Uiteindelijk zijn hardere middelen nodig, zoals wetgeving en financieringsprikkels om de gewenste structurele verandering te realiseren. Maar ook daarvoor begint de vernieuwing bij het planten van zaadjes voor anders denken. En dan is het toch best wel eens verfrissend om het Marineterrein vanuit het perspectief van een korstmos te bekijken.