Vereniging van Nederlandse Riviergemeenten pakt actieve rol in debat over water en ruimte

In 1989 zag de VNR het licht. Aanleiding was de uitslaande brand in de chemische fabriek Sandoz in Zwitserland in 1986. Samen met het bluswater stroomde er toen 30 ton pesticiden de Rijn in met catastrofale gevolgen voor het milieu tot in Nederland aan toe. “De Sandozramp was een belangrijk moment van bewustwording voor gemeenten in de stroomgebieden van de Rijn en Maas,” vertelt Kalfs. “Duidelijk werd dat er lokaal bij de gemeenten behoefte was aan gedeelde kennis over rivieren en water. Er bestond toen eigenlijk niet een netwerk waarbij al die gemeentes dan makkelijk en snel benaderd konden worden.”

Vereniging van bestuurders

Inmiddels zijn de bijna 70 leden georganiseerd in drie werkgroepen langs de stroomgebieden van Maas, Rijn/Waal en IJssel. Hierbinnen werken de leden samen rond uiteenlopende thema’s van riviermanagement en uiterwaardenbeheer, tot en met het tegengaan van vervuiling en het onderzoeken van energiewinning uit rivierwater. Kalfs: “Het bijzondere van deze vereniging is dat het een vereniging van bestuurders is. Er zijn veel verenigingen die ambtelijk worden bemenst en een directeur hebben, maar in de Vereniging van Nederlandse Riviergemeenten zitten alleen wethouders en de voorzitter is altijd een burgemeester omdat wethouders na vier jaar vaak weer ergens anders naartoe gaan. De voorzitter zorgt daarmee voor enige continuïteit.”

Voor Nelly Kalfs was de wereld van de rivieren niet een nieuwe, met onder meer werkervaring bij de gemeente Amsterdam en Rijkswaterstaat. Ze heeft er de afgelopen jaren aan bijgedragen dat de VNR zichzelf een bredere rol toedicht en daarbij meer de blik naar buiten richt: “Wij waren aanvankelijk nogal op onszelf gericht. In de zin dat we vooral een kennisuitwisselingsnetwerk zijn. Op echt alle onderwerpen die met water te maken hebben. De laatste tijd proberen we eerder aan tafel te komen wanneer het over de toekomst van de rivieren in Nederland gaat.” Inmiddels nemen de leden van de VNR daartoe actief deel in tal van bestuurlijke overleggen, met het Rijk, de provincies en de waterschappen. “Het komt ook voor dat een individueel lid van ons een actieve betrokkenheid oppakt namens alle leden. Zo hebben we voor de recente actualisering van de reserveringszones rond de dijken twee ambtenaren gehad – zij waren door de VNR-bestuurders ter beschikking gesteld – die met het Rijk meedraaiden om de belangen van de riviergemeentes te behartigen.”

Drinkbare rivieren

Kalfs zelf richt zich met name op het ‘winnen’ van warmte uit water. “Daar zijn heel veel gemeentes mee bezig. Ik neem deel aan een samenwerking van de VNR met Alliander en Rijkswaterstaat om de kennis te ontwikkelen en onder meer enkele pilots op te zetten. Waar we eerst vooral in de drie taakgroepen langs de rivieren werkten, maken we nu ook wel dwarsdoorsnedes, omdat er onderwerpen zijn die alle gemeenten raken.” Thema’s die veel van de leden raken zijn bijvoorbeeld ‘drinkbare rivieren’, de omgang met de uiterwaarden en het gebrek aan ruimte. “In dit verband leggen we de laatste tijd ook de verbinding met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten nadrukkelijker. De VNG was vroeger wel actief op het gebied van water, maar die mogelijkheid hebben ze niet meer. In overleg werken we nu ook namens de VNG samen met het Rijk, dat is een goede ontwikkeling.”

Op deze manier probeert de VNR meer aan de ‘voorkant’ van plan- en beleidsvorming te komen. “Daartoe worden we ook in toenemende mate voor uitgenodigd door onze partners. Bijvoorbeeld rond het programma Integraal Riviermanagement werd aan de VNR gevraagd of we een zienswijze wilden indienen; namens onze leden hebben we een zienswijze ingediend die we ook aan de gemeenten hebben aangereikt. In de zin van: je kunt deze tekst gebruiken als je nog aanvullingen hebt maar je kunt ook zeggen: de vereniging heeft de zienswijze al ingediend. Op deze manier willen we een gelijkwaardig partner zijn.”

“Wij vinden onszelf dan ook de autoriteit voor lokale rivierkennis, met een ambitie op drie vlakken: wij verbinden, wij kunnen dingen versnellen en we kunnen dingen verduurzamen. De signalen die wij krijgen van onze leden kunnen we snel meenemen naar Rijk, provincies en anderen. Neem dat thema van warmte uit water, dan schakelen we snel naar de gemeenten waar energie zit bij de gemeentes om een pilot te draaien. In dit geval eentje in Zutphen en eentje in Lingewaard en Arnhem. Dat loopt eigenlijk best goed; de betreffende gemeenten leveren er dan ook de ambtelijke ondersteuning voor.”

Variatie in tempi

Ook voor de leden van de VNR is het adagium van ‘water en bodem sturend’ inmiddels leidend: “Als we dat niet doen, hoeven we ook niet meer na te denken over heel veel andere dingen. Want dan bestaan we als Nederland op de duur niet meer. Maar het ingewikkelde is wel, en dat is het gesprek waar het Deltaprogramma ook mee bezig is, maar ook Ruimte voor de Rivier 2.0: hoe kunnen we alle programma's die nu lopen op het gebied van water samenbrengen? Alle initiatieven die gemeentes, provincie en Rijk hebben op het gebied van water en de rivieren, hoe gaan we daarover op tijd het gesprek aan om te bepalen: wat kan wel, wat kan niet en wat kan misschien.” Kalfs constateert dat de tempi van de programma’s variëren, maar dat er ook ruimtelijke knelpunten zijn: “Alle plannen van Rijk, provincies, waterschappen en gemeentes, die passen gewoon niet op elkaar. We weten dat ze allemaal in de ruimte neerslaan. We weten ook dat we die ruimte niet hebben. Dus je moet keuzes maken. Maar de vraag is dan: welke?’

Een goed voorbeeld van een vroegtijdige poging tot afstemming ziet Kalfs in de regio rond Kampen, Zwolle en Deventer. “Die gemeenten hebben stuk voor stuk grote plannen met hun woningbouw. Maar er komt ook een mogelijke nieuwe afvoerverdeling, waarbij meer water via de IJssel wordt afgevoerd. Wat gaat dat betekenen? Die afvoerverdeling kennen we nog niet, maar die woningbouwplannen die zijn wel in de maak en die rollen door. En wat je natuurlijk niet wil, is woningen bouwen die je straks weer moet afbreken. Dus dan moet je eigenlijk vroegtijdig met elkaar om tafel. Je moet elkaars plannen kennen, je moet elkaars besluitvormingsprocessen moeten weten. En dan moet je kijken: hoe gaan we daarmee om. Dat zijn moeilijke gesprekken maar die moeten we wel gaan voeren met elkaar.”

De relatie tussen woningbouw en watermanagement hoeft daarbij niet per se onder spanning te staan of negatief te zijn, wat de VNR-voorzitter betreft: “Inspirerend is bijvoorbeeld de visie van Tim van Hattem van de Wageningen Universiteit die zegt: Nederland in 2120, daarvoor moeten we op een heel andere manier de ruimte vorm geven en een heel nieuw idee rond wonen bedenken.”

“Van Hattem geeft aan dat we het water als een bedreiging kunnen opvatten, maar ook kunnen kijken hoe we het anders kunnen doen – ik denk dat het toverwoord op dit moment wel in dat ‘anders’ ligt. Dat begon al bij Ruimte voor de Rivier 1.0, toen hadden we niet alleen de hoogwaterveiligheid, maar ook ruimtelijke kwaliteit. En nu hebben we het niet alleen over de ruimtelijke kwaliteit maar over nog veel meer thema’s.”

Een groot verschil is wel dat er bij Ruimte voor de Rivier 1.0 volop geld was van het Rijk, aldus Kalfs: “Voor de omgang met hoog en laag water is dat er wel, maar niet voor de andere thema’s. Daar zie je dat het steeds belangrijker wordt om samen te werken. Het moet van de gemeentes en de provincies komen. Of vanuit de natuur, het programma Aanpak Grotere Wateren of de Kaderrichtlijn Water. Vanuit de landbouw hadden we de Vitaal Landelijk Gebied-gelden, maar die zijn helaas weg en daar moet je dan opnieuw naar op zoek. En dat is nog best ingewikkeld omdat die programma’s allemaal hun eigen financiering kennen. Hoe kan je dat geld dan bij elkaar leggen?”

Gebiedsprocessen

Voorbeelden als de woningbouw bij Tiel en Reeve maken duidelijk dat de werelden van wonen en water wel degelijk bij elkaar gebracht kunnen worden. “Met de beleidslijn Grote Rivieren is het bouwen in de uiterwaarden – terecht – aan banden gelegd. We moeten andere manieren onderzoeken als we in de buurt van rivieren willen bouwen. Nogmaals, dat vergt keuzes.” Tot slot wijst Kalfs nog op een aantal voorbeelden rondom gebiedsprocessen die inspireren door de mix van ambities. “De Spiegelwaal bij Nijmegen is een bekend voorbeeld maar dat geldt ook voor het Rivierklimaatpark IJsselpoort, waar echt naar innovatie en duurzaamheid gekeken wordt. Of neem Rivierpark Maasvallei, waar de financiering helemaal uit de grindwinning is gekomen, en de Meanderende Maas waar heel intensief wordt samengewerkt met bewoners. Bij deze projecten krijgen meerdere onderwerpen gelijktijdig een accent en dan kan er heel veel.” Het is voor haar een bewijs voor de stelling dat het toevoegen van complexiteit leidt tot ‘rijkere’ maar daardoor ook beter haalbare plannen.