Woningzoekenden beslissen mee over woonbeleid in Utrecht en Amsterdam

Met de aanstaande verkiezingen staat de versnelling van de woningbouw weer hoog op de agenda. Met als veelgenoemde maatregel: de versnelling van bezwaarprocedures. Omwonenden die bezwaren maken tegen nieuwbouwplannen in hun omgeving en zo woningbouwprojecten soms jaren vertragen, moeten volgens de meeste politieke partijen snel een toontje lager zingen. Versnelde en verkorte procedures worden als onderdeel van de oplossing gezien om de vaart in bouwplannen terug te brengen.

Opvallend is dat veel partijen de noodzakelijke beperkingen in procedures rechtvaardigen door het belang van de woningzoekende te onderstrepen. D66 schrijft bijvoorbeeld in het verkiezingsprogramma dat “het recht om bezwaar te maken nu vaak sterker is dan het recht op een woning.” Ook GroenLinks-PvdA betoogt in haar programma: “Woningzoekenden boven bezwaarmakers. In tijden van enorme woningnood, moeten we het belang van woningzoekenden zwaar wegen.” De stem van die woningzoekenden moet formeel een plek krijgen in woningbouwplannen, zeggen deze partijen.

Een stem miste

Landelijk blijft het betrekken van woningzoekenden vooralsnog bij een ambitie, maar op gemeentelijk niveau worden ondertussen al stappen gezet om hun stem mee te nemen in participatietrajecten en beleidsvorming. Bijvoorbeeld in Utrecht, waar D66-raadslid Berdien van der Wilt in het voorjaar een initiatiefvoorstel indiende om de belangen van zittende en woningzoekende bewoners beter af te wegen.

“We merkten dat bij ruimtelijke projecten de balans zoek was,” zegt Van der Wilt. “Vooral de stemmen van omwonenden of buurtbewoners die tegen woningplannen waren, werden gehoord bij participatie en informatieavonden. Er miste een stem: om meer evenwicht in de belangen van alle bewoners te vinden, moesten woningzoekenden ook een stem krijgen. Zij hebben mogelijk belang bij de versnelling van woningbouw omdat ze op zoek zijn naar een woning.”

Momenteel wordt het initiatiefvoorstel uitgewerkt door een Utrechtse Woontafel voor woningzoekenden en vernieuwde participatietrajecten in te richten. Bij de Woontafel worden belangenorganisaties van uiteenlopende woningzoekenden (denk aan jongeren of senioren) uitgenodigd om mee te praten over lange termijnplannen, zoals omgevingsvisies of grootschalige gebiedsontwikkelingen. Van der Wilt: “De belangenorganisaties snappen waar de behoefte van hun doelgroep ligt. Nu worden die organisaties nog weinig bij elkaar gebracht om samen mee te praten over de koers van het woonbeleid.”

Op dit moment wordt het formele proces van de woontafels door de gemeente ingericht, maar in de ontwikkeling van Rijnenburg – goed voor zo’n 25.000 woningen – wordt de Woontafel al ingezet. Daar wordt bij het opstellen van de doelstellingen en randvoorwaarden van het project in de zogenaamde ‘uitgangspuntennotitie’ de stem van toekomstige bewoners en gebruikers meegenomen.

Participatie

Terwijl de Woontafel in een vroeg stadium van een project wordt ingezet, wordt in een latere fase bij de participatie ook gezocht naar de input van woningzoekenden. Van der Wilt heeft in de participatieverordening en gemeentelijke afspraken met grootschalige ontwikkelaars laten meenemen dat bij participatietrajecten ook individuele woningzoekenden uitgenodigd worden en hun stem een plek moet krijgen. Zo werden in de gebiedsontwikkeling Cartesius al straatgesprekken georganiseerd waarbij voorbijgangers werden gevraagd of zij daar zouden willen wonen en hoe het volgens hen vorm zou moeten krijgen.

Maar de uitdaging voor de ontwikkelaars om de woningzoekende te vinden, is groot volgens Van der Wilt: “Meepraten over een wijk die er nog niet is, voelt voor woningzoekenden nog ver in de toekomst. We experimenteren nog met manieren om ze te verleiden om mee te praten, bijvoorbeeld door cadeaubonnen te geven of hulp te bieden bij het zoeken van een woning. Zelf stond ik achter het idee om bewoners voorrang te geven, bijvoorbeeld door de verkorting van de wachttijd op hun woning. Maar dat vond de meerderheid in de raad te ver gaan.”

Om die woningzoekenden te vinden, worden allerlei zoekmethoden uit de kast getrokken. Woningzoekenden worden online getarget, bijvoorbeeld door gerichte online-vragenlijsten en social media, door gegevens van ontwikkelaars op te halen over bewoners die eerder interesse toonden in een gebied of bij het Utrechtse platform Woonzoekers. Op dat platform – opgericht door de Woonbond en Utrechtse woningcorporaties – zijn woningzoekenden aangesloten en is informatie beschikbaar over waar in de stad zij willen wonen.

Met deze recente ontwikkeling zijn de voorwaarden voor participatie geschetst. Volgens Van der Wilt moet de echte uitdaging nog komen wanneer de daadwerkelijke participatie uitgevoerd gaat worden en de eerste gesprekken plaatsvinden waar zittende bewoners en woningzoekenden samen om tafel gaan. “Je hoopt dat zittende bewoners en woningzoekenden zich kunnen inleven in elkaars werelden.”

Verschillende fases

Al eerder dan in Utrecht werd in Amsterdam eind 2023 in de gemeenteraad een motie aangenomen waarin gepleit werd om de woningzoekende meer te betrekken. Eind 2024 werd een pilot opgetuigd, waarin onderzocht werd hoe de stem van woningzoekenden een plek kon krijgen in verschillende fases van het zogenoemde ‘plaberum’. Er werd gekozen voor een pilot in de verkennende en uitvoerende fase van gebiedsontwikkelingen. Dat was volgens D66-raadslid Suleyman Aslami een bewuste keuze: “In die verschillende fases heeft de stem van de woningzoekende een andere rol: bij de verkenning draait het om een brede kijk op een groot gebied, terwijl in de uitvoerende fase meer ingezoomd wordt op het ontwerp en afwerking. We wilden de complexiteit van het vraagstuk zo verder verkennen.”

In Amsterdam werden, anders dan in Utrecht, bewoners gevraagd om deel te nemen aan de woonraden, waarbij een balans werd gezocht van bewoners uit omliggende wijken met verschillende leeftijden, achtergronden en woonwensen. Zowel zittende bewoners als woningzoekenden worden in die woonraden vertegenwoordigd. In de verkennende fase gaan zij met elkaar om tafel en geven hun mening over de brede koers van de gebiedsontwikkeling. Er wordt afgewogen of de ontwikkeling op deze plek überhaupt wenselijk is voor de deelnemers en de hoofdlijnen die in het principebesluit worden gemaakt.

Voor het project in de uitvoerende fase in het Amstel-III gebied in Amsterdam Zuidoost, moest het stedenbouwkundig plan nog worden vastgesteld. Daar werden omwonenden en woningzoekenden gevraagd om hun input te leveren over de inrichting, gevels en specifieke ontwerpvragen. Hier was het vinden van woningzoekenden gemakkelijk omdat mensen zich al eerder konden aanmelden voor deze nieuwbouwwoningen.

Democratisering

“Met de woonraden proberen we de democratie wat dichterbij de bewoners te brengen,” licht Aslami toe. “Naast de politieke kleuren die wij als volksvertegenwoordigers hebben, kan een representatieve groep mensen veel beter dan wij beslissingen maken over hoe wijken eruit moeten zien.” Volgens hem is het vanzelfsprekend dat de besluitvorming rondom ontwerp of programma in een gebied voor een deel gebaseerd wordt op de wens van de toekomstige bewoner, omdat zij de uiteindelijk eindgebruikers zijn. Hij kijkt positief terug op de pilot, maar in de komende maanden zal uit de evaluatie van de pilot blijken of het op grotere schaal kan worden uitgerold.

Ook elders in Nederland kunnen woningzoekenden binnenkort meer invloed uitoefenen. Verschillende gemeenteraadsfracties van D66, waaronder die in Leiden, Den Haag of Zutphen, hebben het afgelopen jaar moties ingediend om de woningzoekenden meer te vertegenwoordigen in de ruimtelijke besluitvorming.