Zoektocht naar betekenis van erfgoed

De ziel van de koepelgevangenis in Haarlem blootgelegd

Startpunt van het onderzoek was de grote fascinatie voor een ideologisch gebouw, bijzonder cultureel erfgoed waarvan er slechts drie op deze wereld staan, specifiek: de koepelgevangenis in Haarlem.

De Haarlemse koepelgevangenis is al meer dan 100 jaar een introvert en gesloten bolwerk. Het bestaat uit een ensemble van gebouwen ontworpen vanuit een ideologie die zich sinds de 17e eeuw met de opkomst van het kapitalisme langzaam ontwikkelde. Doordat de gedetineerde in zijn cel continu onder het oog van de bewaarder was zou hij zich beter gaan gedragen en als een ‘bekeerd’ mens terug kunnen keren in de maatschappij. Onopvallende technieken die kneedbaar, beheersbaar en kenbaar maken kregen vorm in dit gebouw. Het panopticum is in feite een bekroning van dit machtstype. Dit unieke erfgoed is in de fase om herbestemd te worden.

Dit is het vertrekpunt geweest van een zoektocht naar een nieuwe bestemming en ingrepen. Centraal stond de vraag hoe dit unieke terrein en ensemble van gebouwen met historische waarde kan blijven voortbestaan en een nieuwe betekenis kan krijgen, waarbij haar essentie zichtbaar blijft. En hoe de nieuwe invulling een dialoog aangaat met het verleden.

Analyse
Centraal staat de vraag welke betekenis kan worden ontleend aan de gegeven situatie. Welke lagen zijn op de plek en in het gebouw aanwezig en welke potentie bieden die lagen voor een geschikte nieuwe bestemming? Door de fysieke en zachte kanten van de stad, het terrein en het gebouw op alle schaalniveaus in kaart te brengen en verbanden te leggen tussen deze lagen kan een geschikte bestemming worden gekozen en architectonische interventies worden gedaan.

Criteria

Waardering

Drie voorbeelden die deze harde en zachte kanten van de analyse illustreren zijn de groenarmoede in Haarlem Oost en de kenmerkende grenzen van het terrein en de ruimtelijke kwaliteiten.

Groenarmoede
Aangezien het Haarlem Oost aan een goede publieke plek ontbreekt en om de leefbaarheid van Haarlem Oost te vergroten is bereikbaarheid van groen binnen 800 meter van belang. Een stadspark voor Haarlem biedt daarmee een kans voor de stad.

Grenzen
Barrières typeren het koepelterrein. Deze grenzen bestaan uit een dominerende ringmuur, gebouwen, hekwerken en schuttingen. En tussen deze harde afscheidingen de bufferzones, die gezamenlijk het gevangenisterrein tot een gesloten bolwerk maken. Enerzijds had deze ‘muur’ het doel de samenleving bescherming te bieden tegen criminaliteit, de maatschappij zuiver te houden van besmetting. Anderzijds had het tot doel de gedetineerde te behoeden voor recidive en door middel van regelmaat, structuur en begeleiding terugkeer naar de maatschappij mogelijk te maken. Dit spanningsveld moet zichtbaar en voelbaar blijven.

Van ondoordringbaar bolwerk naar permeabel gebied ringmuur

Ringmuur

Ruimtelijke contrasten
Het oorspronkelijke doel van dit gebouw was om te imponeren en op te voeden. Ruimtelijke contrasten versterken deze ervaring. Het intimiderende karakter is van belang, dit dient zichtbaar en voelbaar te worden gehouden als monument van dit gedachtegoed.

Ontwerp
Het ontwerp onderzoekt de mogelijkheden van minimale interventies die het terrein geschikt maken voor gebruik van vandaag. Door middel van inverses wordt de essentie van het gebouw en terrein blootgelegd en tegelijkertijd een nieuwe laag gegenereerd waarmee de identiteit zichtbaar en voelbaar blijft.

Stadspark
Het sinds 1901 geleidelijk aan dichtgeslibde en benauwde terrein krijgt weer ademruimte door de sloop van een aantal gebouwen. Het sloopmateriaal wordt hergebruikt om een park aan te leggen. Zo krijgt Haarlem Oost de nieuwe groene openbare ruimte die zij hard nodig heeft. Het wordt onderdeel van de stad en teruggegeven aan de Haarlemmer. Het park is met zijn amfitheater bovendien zeer geschikt voor concerten. Smalle doorgangen in de oude muur om het terrein verbinden het park met de stad. Deze minimale 'incisies' in de muur benadrukken het oorspronkelijke karakter van het terrein. Binnen de muren verandert de voormalige strikte hiërarchie echter in ongedwongen dwalen en ontdekken.

Muziekprogramma
Het voormalige gevangenisterrein wordt getransformeerd tot een uitnodigende plek voor musici, muziekliefhebbers en alle Haarlemmers, met een programma dat aansluit bij de ambities van Haarlem en dat haar identiteit als popstad versterkt. Er komen onder meer podia, oefenruimtes, opnamestudio's, werkplaatsen voor instrumentenbouwers, muziek-startups, een vinylwinkel, en er is ook ruimte voor horeca. Het plan verrijkt het sterke popklimaat van de Spaarnestad met een vrijplaats voor musici. Er is ruimte voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering. Collectiviteit en synergie staan centraal. Gevangenschap maakt plaats voor vrijheid.

Podium
In de koepel komt een opblaasbaar luchtobject met een akoestische huid. Hierdoor ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor talloze soorten concerten en optredens, van intiem tot grootschalig. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft. Controle verandert in dynamiek.

Realiseerbaarheid in exploitatie
Door minimale ingrepen en een sluitende exploitatie is het plan realiseerbaar. Het onderzoek naar programma en exploitatie is gebaseerd op gesprekken en informatie van Haarlemmers en diverse muziekinstellingen.

Conclusie
De uniciteit van dit koepelcomplex verdient het bewaard te blijven. Met een ontwerp van minimale ingrepen worden het verleden en heden op een duurzame manier verbonden. Met een nieuw programma dat aansluit bij de stad en tegelijkertijd bijdraagt aan het behouden en versterken van collectief bewustzijn.

Dit project wil laten zien hoe onderzoek kan bijdragen aan het formuleren van antwoorden op complexe stedelijke vraagstukken waarbij de bestaande conditie centraal staat; hoe waarde kan worden gevonden in het aanwezige en zichtbaar gemaakt en ervaren kan worden. Hiermee wordt herbestemming van erfgoed relevant voor de stad en voor haar bewoners en bezoekers, voor de plek en haar gebruikers. Relevant voor de geschiedenis en de toekomst. 

Meer informatie op www.dekoepelvanhaarlem.nl