Onderzoek Consultants spelen in toenemende mate een rol in gebiedsontwikkeling. Hoe beïnvloedt hun eigen visie dat proces? Menno van der Veen en Michiel Stapper onderzochten dit bij participatieprocessen en ontrafelden drie typen consultants. “Hopelijk besteden aanbesteders en opdrachtnemers meer aandacht aan het type consultant die zij voor een opdracht geschikt achten.”
Uit onderzoek blijkt dat consultants een belangrijke rol spelen bij participatieprocessen binnen gebiedsontwikkeling (zie Vogelpohl 2018; Lee 2015; Grijzen 2010; Saint-Martin 1998). Over de invloed van die consultants lopen de meningen uiteen. Sommigen zien consultants als ‘extra’ of ‘gespecialiseerde’ handen die in opdracht van – in ons geval – overheden optreden zonder een eigen visie te hebben op de opdracht. Ze functioneren als een verlengstuk van de overheid. Anderen spreken van een ‘consultocratie’. Want waar kleine gemeenten en hun bestuurders maar een enkele keer met een nieuwe ontwikkeling te maken krijgen, is dit voor de consultants dagelijkse kost. Hun visie op bijvoorbeeld een infrastructuurproject of een hotelontwikkeling bepaalt dan ook wat er gebeurt.
Wij hebben onderzoek gedaan naar de perspectieven van consultants op de rol van buurtbewoners bij gebiedsontwikkeling. In ons onderzoek zijn we specifiek geïnteresseerd in de rol die volgens hen niet-professionele betrokkenen (bewoners, kleine ondernemers, idealisten) spelen bij gebiedsontwikkeling. Hoe zien zij de rol en de meerwaarde van burgers bij gebiedsontwikkeling? En hoeveel ruimte geven zij in participatieprocessen om recht te doen aan hun wensen, zorgen, ideeën en bezwaren? Door antwoord te geven op deze vragen, willen wij inzicht geven in de visie van consultants. Die attitude bepaalt mede wat de rol is consultants, en hoeveel (en welke) invloed zij hebben op een project.
Van q-methode naar ideaaltypen
Ons onderzoek is onderdeel van het R-LiNK-project, een samenwerkingsverband tussen onderzoeksinstellingen en praktijkpartners naar verschillende vormen en betekenissen van participatie in stedelijke ontwikkeling. De focus van ons onderzoek ligt op de rol van consultants bij het ontwerpen en uitvoeren van participatieprocessen. We hebben gekozen voor diepte-interviews met 20 adviseurs van twee bureaus, en organiseerden 4 focusgroepen met consultants waarin we hen met de uitkomsten confronteerden. We wilden graag een aantal ideaaltypen opstellen. Dit zijn analytische vergelijkingsmaatstaven. Door deze op te stellen, kunnen wij verkennen welke variatie aan attitudes consultants hebben over participatie. Dit is nuttig voor zowel het academische (vanwege de discussie die ideaaltypen kunnen oproepen) als het maatschappelijke debat (door als spiegel te functioneren voor de praktijk) over consultants en participatie. Consultants kunnen zich afvragen hoe zij zich tot de ideaaltypen verhouden. Door met andere opties geconfronteerd te worden, kunnen zij inzichten verwerven over hun gedragspatronen en automatismen.
Om tot de ideaaltypen te komen, gebruikten we de q-methode, een methode afkomstig uit de psychologie. We vroegen onze respondenten om op 39 stellingen te reageren door deze te rangschikken van ‘zeer mee eens’ tot ‘zeer mee oneens’. Het rangschikken gebeurt in een quasi-normale distributie (zie afbeelding).
‘consultants en go3’
Wij vroegen de consultants tijdens het rangschikken hardop te praten, zodat wij hun afwegingen konden begrijpen. Zodra alle stellingen verdeeld waren over de quasi-normale distributie, bespraken wij met de consultants het resultaat. Via factoranalyse keken we naar correlaties tussen de verschillende rangschikkingen van adviseurs. Dit maakt patronen duidelijk in hoe consultants stellingen waarderen. Hierdoor kunnen er ideaaltypen worden opgesteld.
Uit ons onderzoek komen drie ideaaltypen van adviseurs.
1. De Proceduralist
De Proceduralist is een adviseur die het liefste heldere
afspraken maakt met buurtbewoners over wanneer en hoe ze mogen participeren. Buurtbewoners
moeten in deze visie betrokken worden bij gebiedsontwikkeling omdat zij
eindgebruikers zijn. Het is echter wel zo dat mondige bewoners
participatieprocessen domineren. Daarom is het de vraag van de Proceduralist hoe
representatief participatieprocessen zijn. Het is daarom erg belangrijk om
heldere afspraken te maken over de rol van buurtbewoners in het proces, vindt
dit ideaaltype. Vaak gaan er dingen mis omdat bewoners onrealistische
verwachtingen hebben. Door helder te communiceren over wat de randvoorwaarden
van participatie zijn, worden conflicten voorkomen. Innoveren met participatie
of co-creatie is volgens de Proceduralist niet nodig. In Nederland zijn namelijk
al genoeg mogelijkheden voor burgers om mee te doen.
2. De
Burgerpleitbezorger
De voornaamste drijfveren van de Burgerpleitbezorger zijn om
ervoor te zorgen dat buurtbewoners de mogelijkheid hebben om hun buurt te verbeteren.
De kennis van buurtbewoners is leidend in het maken van plannen en
beslissingen. Volgens de burgerpleitbezorger worden plannen beter door
participatie of co-creatieprocessen. Bureaucratie is de grootste barrière in
het verwezenlijken van de wensen en ideeën van buurtbewoners. Zo is het voor
buurtbewoners lastig om te doorzien wat er precies met hun plannen gebeurt.
Bovendien kan het enthousiasme van buurtbewoners gedoofd worden als het erg
lang duurt voordat hun ideeën uitgevoerd worden. Uiteraard zijn er ook
mopperende buurtbewoners die processen kunnen domineren. Maar een goed gesprek
zal ervoor zorgen dat de mopperaar verandert in een meedenker, denkt de
Burgerpleitbezorger. Dat de buurtbewoner moppert, geeft alleen maar aan dat hij
of zij om de buurt geeft!
3. De Afweger
De Afwegerwerkt vanuit de belangen van alle
stakeholders. Hij of zij weegt de belangen van buurtbewoners af tegen de
belangen van alle andere stakeholders. Iedere partij heeft zijn rol te spelen.
Door de juiste balans te vinden tussen alle belangen, wordt een project
succesvol. De Afweger weet dat overheden en marktpartijen hierbij niet per se
de belangen van buurtbewoners in acht nemen. Het is daarom voor buurtbewoners
soms best lastig om mee te doen. Daarom is het belangrijk om goede relaties te
hebben met alle partijen. Hierdoor wordt het duidelijk wat ieders belang is en
kan er samengewerkt worden naar win-winsituaties. Het is de rol van de Afweger om ervoor te
zorgen dat niemand ondergesneeuwd raakt.
Roloffer
In de workshops met consultants en in onze presentaties hebben we de vraag gesteld hoe deze bevindingen in de praktijk toe te passen zijn. De deelnemers aan de workshops benadrukten dat er tegenwoordig wel meer aandacht is voor het belang van participatie en dat het organiseren van participatieprocessen ook steeds meer een specialisme wordt, maar dat er daarbinnen nog weinig aandacht is voor de verschillende attitudes die uitvoerders over participatie hebben. We hopen dat door ons onderzoek aanbesteders en opdrachtnemers meer aandacht besteden aan het type consultant die zij voor een opdracht geschikt achten. Zij kunnen vragen om in de samenstelling van het participatieteam aandacht te hebben voor verschillende attitudes, zoals dat ook in andere contexten gebruikelijk is (denk bijvoorbeeld aan de ‘management drives’ die veel teams gebruiken).
De meeste consultants die wij spraken, vonden dat zij elke attitude moesten kunnen aannemen die de opdrachtgever van hen verlangde, maar dat zij toch duidelijk een individuele ‘voorkeursattitude’ hadden die het best bij hun waarden en opvattingen past.
Omgekeerd zouden consultants zich de vraag moeten stellen in welke vorm zij zich het best thuis voelen. De meeste consultants die wij spraken, vonden dat zij elke attitude moesten kunnen aannemen die de opdrachtgever van hen verlangde, maar dat zij toch duidelijk een individuele ‘voorkeursattitude’ hadden die het best bij hun waarden en opvattingen past. Het laatste betekent in de praktijk dat een Proceduralist die zich in een project als Burgerpleitbezorger moet opstellen, dit waarschijnlijk als een ‘roloffer’ ziet. Hij of zij komt daardoor minder goed tot zijn recht in het project dan wanneer hij of zij zich naar zijn voorkeursrol mag gedragen.
Diepgravend onderzoek
Ons onderzoek roept de wens op voor twee vervolgonderzoeken. In de eerste plaats willen we graag een project gedurende een langere periode volgen. Zo willen we een beeld krijgen van de invloed van de verschillende interventies in het participatietraject die consultants in een project doen. Ten tweede willen we een bredere groep betrokkenen (zoals ambtenaren, bewoners en belangenorganisaties) bevragen naar hun beeld van de invloed van consultants op gebiedsontwikkeling.
We zijn ervan overtuigd dat de rol van consultants in gebiedsontwikkelingsprocessen alleen maar toe zal nemen. De verwevenheid van hen met publieke en private krachten, die samen plannen maken en ontwikkelen, vraagt daarom om meer (diepgravend) onderzoek naar de invloed van die vervlochten rollen op onze gebouwen, straten en gebieden.
Cover: Pixabay
Bekijk het onderzoek ‘Consultants as intermediaries: Their perceptions on citizen involvement in urban development’ van Van der Veen en Stapper
Cover: ‘work consultancy pixabay’ door Marvin Meyer (bron: Unsplash) onder CC0 1.0, uitsnede van origineel
Door Menno van der Veen
Menno van der Veen is medeoprichter van Tertium, een bureau dat zich toelegt op omgevingsparticipatie. Hij is als wetenschapper verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en de Sciences Po in Parijs
Door Michiel Stapper
Universitair docent aan de Tilburg University en gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam op de rol van contracten in participatieprocessen
