De energietransitie in kwetsbare wijken komt langzaam op stoom

Niet alle huishoudens in Nederland kunnen even goed meedoen in de overgang naar energiemaatregelen die de maandelijkse energierekening verlagen. Niet voor niets is het begrip ‘energiearmoede’ al enkele jaren aan een gestage opmars bezig. Inmiddels publiceert het CBS al sinds 2019 cijfers over hoeveel huishoudens kampen met te hoge energielasten. Medio 2025 bleken dat er 510.000 te zijn, 180.000 meer dan in 2023 (belangrijkste oorzaak is het wegvallen van steunmaatregelen vanuit het Rijk). Waar midden- en hogere inkomens met redelijk gemak bijvoorbeeld zonnepanelen kunnen aanschaffen en/of een elektrische auto (die ook nog eens als accu voor de woning kan dienen in de toekomst), beschikken de lagere inkomens niet of veel minder over deze kansen. Zij wonen daarbij vaak ook nog eens geconcentreerd in bepaalde wijken, in slechtere woningen. Hoe kunnen ook zij profiteren van de overgang naar duurzame energiebronnen?

Trage start

In 2018 kregen gemeenten, voortvloeiend uit de afspraken uit het Klimaatakkoord, de regierol toebedeeld bij de energietransitie. Het duurde niet lang voordat de eerste programma’s werden gepresenteerd die hierop inspeelden, zoals het ‘Programma Aardgasvrije Wijken’. In 2018 werd ook het ‘Programma Verduurzaming van Kwetsbare Wijken’ (VKW) gelanceerd, waaraan 18 gemeenten zich committeerden. De onderzoekers van Nyenrode, Platform31 en Verwey Jonker brengen sinds 2019 de voortgang van dit laatste programma in beeld. Hun conclusie nu: na een periode van slow start en chaos ten tijde van oorlog en politieke onrust gaat het schoorvoetend beter met het verduurzamen van deze gebieden: “Meer en meer lijken gemeenten dat wat leeft onder de bewoners mee te nemen in hun plannen.” Ook zijn er inmiddels de nodige voorbeelden van geslaagde aanpakken. Deze komen in bod in een recent gepubliceerde handreiking van de genoemde kennisinstituten.

De onderzoekers gebruiken de wijze van werken in het Canadese Toronto als een benchmark om daar de Nederlandse praktijk rondom de kwetsbare wijken aan te spiegelen. In Toronto wordt sinds 2009 gewerkt met het ‘Sustainable Neighbourhood Action Program’ (SNAP), dat beoogt wijken toekomstbestendig te maken. Daarbij worden de wensen van de bewoners meegenomen, maar er wordt ook ingespeeld op de klimaatgevoeligheid van de regio (er vinden hier regelmatig overstromingen plaats). Kijkend met de SNAP-bril naar de Nederlandse praktijk worden in de handreiking vier voorbeelden gepresenteerd van manieren van werken die kansrijk zijn en breder navolging verdienen. Aangegeven wordt vooraf dat het niet om vier kwetsbare wijken gaat (eigenlijk komt er niet één echte kwetsbare wijk aan bod) maar dat het gedachtengoed wel toepasbaar is aldaar.

1 Spijkerkwartier Arnhem

Hoewel het Spijkerkwartier dus niet een echt kwetsbare wijk is (zo geven de onderzoekers zelf aan), wordt er wel op een vernieuwende manier gewerkt aan ‘de BlauweWij(k)Economie’. De gelijknamige, door bewoners opgerichte stichting en de Broedplaats Dazo werken samen en hebben inmiddels 16 projecten ontwikkeld, gericht op verduurzaming en het verstevigen van het ‘sociaal weefsel’ van de wijk. Er wordt gewerkt langs drie sporen: circulariteit, inclusie en energie(transitie).

2 Het Neighbourhood Energy Compass (NEC) van Energy Poverty Zero

Dit instrument is ontwikkeld door acht publieke en private partijen uit Frankrijk, Italië en Nederland. Het NEC staat bewoners bij in projecten van woningrenovatie; professionals kunnen de tool gebruiken om meer enthousiasme te creëren voor energiebesparende maatregelen (en het bewonersgedrag dat daarbij hoort). Aan de hand van vijf fasen worden adviezen gegeven over hoe de samenwerking met de bewoners het beste kan worden opgetuigd.

3 Zorgzame gemeenschappen

Hierbij staat het omkijken naar elkaar centraal, dat uitmondt in meer ‘gemeenschapskracht’. Ook hier worden stappen gevolgd (acht in totaal), van enkele bewoners die het initiatief nemen tot en met de bestendiging en het evalueren. Een voorbeeld dat wordt genoemd is de ‘Zorgvrijstaat’ in Rotterdam, waar zowel een actieve gemeenschap is ontstaan als een projectorganisatie is opgericht: “Zorgvrijstaat biedt nu voorzieningen en hulpmiddelen die bewo­ners ondersteunen in het zorgen voor elkaar. De betrokkenen maken netwerken sterker door te verbinden en door bestaande activiteiten te verbeteren.”

4 Een toekomstbestendige wijkeconomie

Ook via de band van economie en ondernemerschap kunnen kwetsbare wijken de weg omhoog vinden. De energietransitie kan er een duw in de rug mee krijgen en tegelijkertijd worden de leefomstandigheden voor de bewoners verbeterd. Een belangrijke rol is weggelegd voor de zogenaamde Impactondernemers.

Bouwstenen

Op basis van de ervaringen in de vier voorbeelden hebben de onderzoekers zes hoofdactiviteiten benoemd die de basis kunnen leggen voor een toekomstbestendige woonwijk (op energiegebied althans). Elke activiteit bestaat vervolgens uit de nodige bouwstenen, die moeten helpen in een betere samenwerking tussen gemeenten en bewoners:

- De wijk leren kennen. Hier is onder meer van belang dat de energietransitie wordt verbonden met de bredere wijkaanpak.

- De juiste partners vinden. Zowel aan gemeentekant als bij de bewoners moeten de voortrekkers worden gevonden en ondersteund.

- De samenwerking voorbereiden. Belangrijk zijn onder meer een partnerschap gebaseerd op gelijkwaardigheid, vertrouwen en het benutten van elkaars krachten, een lerende organisatie en heldere communicatie en spelregels.

- De samenwerking in stand houden. Geef bewoners en betrokkenen een duidelijk aanspreekpunt en houd het draagvlak in stand.

- De resultaten zichtbaar maken. Meet de impact van sociale, financiële en ecologische waarden.

- De toekomst vormgeven. Blijf betrokken door regelmatig te evalueren en voorkom oneerlijke concurrentie van commerciële partijen ten opzichte van burgerinitiatieven.

Aan het slot van de handreiking spreken de onderzoekers de hoop uit dat de bouwstenen helpen om de verduurzaming van kwetsbare wijken soepeler te laten verlopen. De rol van de gemeenten zal blijven richten op sturing en regie, maar dan niet meer in strak hiërarchische vorm: “Het nieuwe sturen is het sturen op ‘samen’. Dat helpt de energietransitie én kwetsbare wijken vooruit.”