De energietransitie in kwetsbare wijken komt langzaam op stoom

In 2018 kregen gemeenten, voortvloeiend uit de afspraken uit het Klimaatakkoord, de regierol toebedeeld bij de energietransitie. Het duurde niet lang voordat de eerste programma’s werden gepresenteerd die hierop inspeelden, zoals het ‘Programma Aardgasvrije Wijken’. In 2018 werd ook het ‘Programma Verduurzaming van Kwetsbare Wijken’ (VKW) gelanceerd, waaraan 18 gemeenten zich committeerden. Omdat in dergelijke wijken veel meer dan elders sprake is van een scala aan problemen heeft dit programma als doel de wijkgerichte aanpak van de energietransitie te gebruiken als hefboom om de algehele kwaliteit van leven in dergelijke wijken te verbeteren. Want als je toch aan de slag moet met de energietransitie biedt dit niet alleen een (deel)oplossing voor financiële problemen maar kan je de wijk gelijk ook veiliger en mooier maken, werkgelegenheid bevorderen, sociale contacten bevorderen, et cetera.

Waarde toevoegen

De onderzoekers van Nyenrode, Platform31 en Verwey Jonker brengen sinds 2019 de voortgang van dit laatste programma in beeld en publiceren daarnaast geregeld publicaties over specifieke aandachtspunten. In een recent gepubliceerde handreiking gaan ze dieper in op de kansen die samenwerking met bewoners biedt. Want in kwetsbare wijken wonen niet alleen kwetsbare bewoners. Vaak proberen juist in dergelijke wijken veel bewoners actief waarde toe te voegen aan de wijk. Nu de gemeentelijke aanpak van de energietransitie in wijken door allerlei oorzaken hapert kan samenwerking met dergelijke bewoners gemeenten helpen hun doelen alsnog te bereiken. Dat vereist echter wel een herziening van de gebruikelijke werkwijze van gemeenten. Deze publicatie biedt dan ook handvatten voor een herziene, op samenwerking met bewoners gerichte, strategie voor de energietransitie in kwetsbare wijken.

Hun conclusie nu: na een periode van slow start en chaos ten tijde van oorlog en politieke onrust gaat het schoorvoetend beter met het verduurzamen van deze gebieden: “Meer en meer lijken gemeenten dat wat leeft onder de bewoners mee te nemen in hun plannen.” Ook zijn er inmiddels de nodige voorbeelden van geslaagde aanpakken. Deze komen in bod in een recent gepubliceerde handreiking van de genoemde kennisinstituten.

Vier manieren van werken

De onderzoekers gebruiken de wijze van werken in het Canadese Toronto als een benchmark om daar de Nederlandse praktijk van samenwerking met bewoners in de kwetsbare wijken aan te spiegelen. In Toronto wordt sinds 2009 gewerkt met het ‘Sustainable Neighbourhood Action Program’ (SNAP), dat beoogt wijken toekomstbestendig te maken. Daar vormen de belangen en bestaande initiatieven van de bewoners van bewoners het startpunt bij het inspelen op de klimaatgevoeligheid van de regio (er vinden hier regelmatig overstromingen plaats). Kijkend met de SNAP-bril naar de Nederlandse praktijk worden in de handreiking vier voorbeelden gepresenteerd van innovatieve manieren van samenwerken tussen gemeente en bewoners die kansrijk zijn en breder navolging verdienen. Aangegeven wordt vooraf dat het niet alleen om kwetsbare wijken gaat. Dit omdat ervaringen van kwetsbare wijken al veelvuldig zijn gedeeld in andere publicaties van het programma (zie onder andere deze publicatie) het innovatieve voorbeelden betreft die nog niet op grote schaal voorkomen en ook omdat veel ervaringen die op andere plekken zijn opgedaan ook toepasbaar zijn in kwetsbare wijken.

1 Spijkerkwartier Arnhem

In het Spijkerkwartier wordt gewerkt aan ‘de BlauweWij(k)Economie.’ Daarin nemen bewoners het initiatief voor samenwerking met de gemeente. De gelijknamige, door bewoners opgerichte stichting en de Broedplaats Dazo werken samen en hebben inmiddels 16 projecten ontwikkeld, gericht op verduurzaming en het verstevigen van het ‘sociaal weefsel’ van de wijk. Er wordt gewerkt langs drie sporen: circulariteit, inclusie en energie(transitie). Voor het succes is samenwerking met de gemeente erg belangrijk maar dat vereist een andere dan gebruikelijke werkwijze van de gemeente.

2 Het Neighbourhood Energy Compass (NEC) van Energy Poverty Zero

Dit instrument is ontwikkeld door acht publieke en private partijen uit Frankrijk, Italië en Nederland en heeft als doel energiearmoede terug te dringen. Het NEC levert een tool die professionals kunnen gebruiken om meer enthousiasme te creëren voor energiebesparende maatregelen (en het bewonersgedrag dat daarbij hoort). Aan de hand van vijf fasen worden adviezen gegeven over hoe de samenwerking met bewoners het beste kan worden opgetuigd waardoor het concrete handvatten biedt voor samenwerking tussen gemeente en bewoners in kwetsbare wijken.

3 Zorgzame gemeenschappen

Zorgzame gemeenschapen vormen een van de initiatieven die als doel hebben de zorg in Nederland op een andere leest te schoeien. Hierbij staat het omkijken door bewoners naar elkaar centraal, dat uitmondt in meer ‘gemeenschapskracht’. Ook hier worden stappen gevolgd (acht in totaal), van enkele bewoners die het initiatief nemen tot en met de bestendiging en het evalueren. Een voorbeeld dat wordt genoemd is de ‘Zorgvrijstaat’ in Rotterdam, waar zowel een actieve gemeenschap is ontstaan als een projectorganisatie is opgericht: “Zorgvrijstaat biedt nu voorzieningen en hulpmiddelen die bewo­ners ondersteunen in het zorgen voor elkaar. De betrokkenen maken netwerken sterker door te verbinden en door bestaande activiteiten te verbeteren.” Ook hier geldt dat de bewoners het initiatief nemen tot samenwerking met de gemeente en dat voor succes een andere houding van gemeenten nodig is dan gebruikelijk.

4 Een toekomstbestendige wijkeconomie

Ook via de band van economie en ondernemerschap gemeenten en bewoners samenwerken in kwetsbare wijken. De energietransitie kan er een duw in de rug mee krijgen en tegelijkertijd worden de leefomstandigheden voor de bewoners verbeterd. Een belangrijke rol is weggelegd voor de zogenaamde impactondernemers.

Bouwstenen

Op basis van de ervaringen in de vier voorbeelden hebben de onderzoekers zes hoofdactiviteiten benoemd die de basis kunnen leggen voor de samenwerking tussen bewoners en gemeente, gericht op een toekomstbestendige woonwijk waarin de energietransitie tot een succesvolle afronding is gebracht en samen met de bewoners samen wordt verduurzaamd. Elke activiteit bestaat vervolgens uit de nodige bouwstenen voor een herziene gemeentelijke energietransitiestrategie. Binnen elke bouwsteen zijn voorbeelden te vinden van concrete acties die ondernomen kunnen worden om samenwerking tussen gemeenten en bewoners te bevorderen. Deze bouwstenen zijn:

- De wijk leren kennen. Hier is onder meer van belang dat de energietransitie wordt verbonden met de bredere wijkaanpak.

- De juiste partners vinden. Zowel aan gemeentekant als bij de bewoners moeten de voortrekkers worden gevonden en ondersteund.

- De samenwerking voorbereiden. Belangrijk zijn onder meer een partnerschap gebaseerd op gelijkwaardigheid, vertrouwen en het benutten van elkaars krachten, een lerende organisatie en heldere communicatie en spelregels.

- De samenwerking in stand houden. Geef bewoners en betrokkenen een duidelijk aanspreekpunt en houd het draagvlak in stand.

- De resultaten zichtbaar maken. Meet de impact van sociale, financiële en ecologische waarden.

- De toekomst vormgeven. Blijf betrokken door regelmatig te evalueren en voorkom oneerlijke concurrentie van commerciële partijen ten opzichte van burgerinitiatieven.

Aan het slot van de handreiking spreken de onderzoekers de hoop uit dat de bouwstenen helpen om de verduurzaming van kwetsbare wijken soepeler te laten verlopen. De rol van de gemeenten zal blijven richten op sturing en regie, maar dan niet meer in strak hiërarchische vorm: “Het nieuwe sturen is het sturen op ‘samen’. Dat helpt de energietransitie én kwetsbare wijken vooruit.”