De Tweede Wereldoorlog, op sommige plekken nog heel dichtbij en tastbaar

Aan de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt op tal van plekken herinnerd met monumenten. Afgelopen week vonden er in Nederland en Duitsland op en rondom deze plekken tal van bijeenkomsten plaats die in het teken stonden van 80 jaar bevrijding. De oorlog is echter op veel meer plaatsen nog aanwezig, met gebouwen en gebieden die eveneens de herinnering aan die duistere periode in de 20ste eeuw levend houden.

De bunkerbouw is een eerste voorbeeld van bouwwerken uit die tijd die nog steeds te zien zijn en in sommige gevallen ook een tweede leven hebben gekregen. Markant voorbeeld is Bunker 599 bij Culemborg, die in 1940 – net voor de Duitse inval – gereedkwam. De betonnen kazemat moest dienen als ‘groepsschuilplaats’ voor 13 soldaten die wachtdiensten zouden draaien in een onder water gezet gebied; de Nederlandse strategie om de vijand buiten te houden.

Doorgezaagde bunker

Het zou in 1940 anders lopen, zoals we allemaal weten. Kunstenaar Ronald Rietveld ontdekte de bunker (die zichtbaar is vanaf de A2) en maakte er met zijn collectief RAAAF in 2010 een ‘locatiespecifiek kunstwerk’ van, door de bunker in een paar maanden tijd met een diamantzaag op spectaculaire wijze door te zagen. Na deze actie werd het gemeentelijk monument tot Rijksmonument verklaard en in 2021 zelfs tot UNESCO Werelderfgoed, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De meeste bunkers uit 40-45 werden door de Duitsers toegevoegd tijdens de bouw van de zogenaamde Atlantik Wall, de meer dan 5.000 km lange verdedigingslinie langs de West-Europese kust – waaronder die van Nederland. Uitgeverij Thoth bracht hier onlangs een atlas met kaarten over uit. De bunkers liggen onder meer op de Waddeneilanden en zijn ten dele open voor bezoekers, zoals de bekende bunker Wassermann op Schiermonnikoog. Op Vlieland is een van de Duitse bunkers in gebruik genomen als productiesite voor de Vlielander Bunkerkaas: “De hoge luchtvochtigheid en constante temperatuur zorgen er voor dat de kazen onder perfecte natuurlijke condities rijpen. Daarnaast worden de kazen 24 uur per dag belucht met zilte zeelucht.”

Wandelroute door verdedigingspark

Een andere bijzondere vorm van hergebruik is te vinden in Hoek van Holland, waar een bunker ruim tien jaar geleden is omgebouwd tot Verkeerscentrale die het scheepvaartverkeer begeleidt. Het project sleepte zelfs een nominatie voor de Rotterdamse Architectuurprijs in de wacht. Zuidhollands Landschap ontwikkelde een wandelroute van 8 km door het omliggende gebied, dat de naam ‘Verdedigingspark Hoek van Holland’ heeft meegekregen. Hier is onder meer het Atlantikwall-museum Hoek van Holland gevestigd. Het museum toont vele verschillende aspecten van de Atlantikwall van de voorgeschiedenis, de bunkerbouw en de (dwang)arbeid tot de propaganda, communicatie en de sociale gevolgen. Ook zijn er de bunkers ‘Hamburg’ en ‘Bremen’ te vinden, die die deel uitmaakten van de Festung Hoek van Holland.

Wie de echte grote betonnen bouwwerken uit de Tweede Wereldoorlog wil bekijken, kan terecht in Duitsland en Frankrijk. In het noorden van Duitsland, nabij Rügen, is bijvoorbeeld het kilometerslange gebouw ‘Seebad Prora’ door de Nazi-organisatie ‘Kraft durch Freude’ neergezet. 20.0000 arbeiders konden zich hier ontspannen, was het idee. Na de oorlog namen het Russische leger en de Nationale Volksarmee van de DDR er hun intrek. Na 1990 kwam het immense project leeg te staan, waarna de diverse bouwdelen werden verkocht aan particuliere investeerders. Die hebben de afgelopen jaren werk gemaakt van de herbestemming.

Dat laatste is ook gebeurd met een van de Flaktürme, die zich in het binnenstedelijk gebied van onder meer Berlijn en Hamburg bevinden – en daar tot doel hadden de bevolking tegen vijandelijke luchtaanvallen te beschermen (met geschut en schuilkelders). In Hamburg staan er twee, waarvan nummer IV (pal naast het stadion van voetbalclub St Pauli) de afgelopen jaren is getransformeerd. Bij luchtaanvallen konden hier 20.000 inwoners van de stad schuilen. In die ruimtes zijn onder meer een club en een concertzaal gerealiseerd. Op het dak is een opbouw geplaatst met daarin onder meer een hotel. Ook is veel groen aangebracht en kunnen bezoekers via een openbare trap het (nieuwe) dak bereiken. Op het oorspronkelijke dak wordt nog een tentoonstellingsruimte gemaakt die het verhaal van dit gebouw vertelt.

Andere vormen van herbestemming van bunkers vinden we met name ook in Frankrijk aan de kust, zoals Le Blockhaus DY10 in de plaats Leffrinckoucke. Oorspronkelijk onderdeel van de Atlantikwall, nu een openluchtgalerie voor graffiti- en streetart-kunstenaars. De bunkers van de langeafstandsraket V2 V2-bunkers in Eperlecques en La Coupole (met een koepel van 71 meter diameter en 5 meter dikte) zijn herontwikkeld tot oorlogsmusea en educatieve centra over rakettechnologie, dwangarbeid en de Holocaust. In Normandië vinden we het Mémorial de la Liberté Retrouvée in een voormalige bunker in Quinéville en zuidelijker langs de kust van Bretagne de enorme basis voor onderzeeërs in de Bretonse havenplaats Lorient (met nu onder meer een museum onder het dikke betonnen dak).

Ook de concentratiekampen doen ons op indrukwekkende wijze herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. Alleen al in Duitsland waren dat er meer dan 1.000, waarvan 20 ‘hoofdconcentratiekampen’. Verschillende hiervan lagen – opvallend genoeg – dichtbij grote steden. Voorbeelden zijn Dachau bij München en Sachsenhausen bij Berlijn. In Oostenrijk gold dit bijvoorbeeld voor Mauthausen (bij Linz), in Nederland voor Kamp Vught (onder ’s-Hertogenbosch) en in Polen voor Plaszów, dat binnen de stadsgrenzen van Krakau lag en diende als decor voor de film Schindler’s List. Met de groei van steden komen sommige van de kampen ook nu nog in de stedelijke invloedsfeer terecht. Een voorbeeld daarvan is te vinden in Hamburg, waar de gebiedstransformatie van het havengebied Kleiner Grasbrook aanstaande is (nu de voorganger HafenCity bijna is voltooid). In het Lagerhaus G (pakhuis G) was tussen juli 1944 en april 1945 een satellietkamp van het 20 km verder weg gelegen Neuengamme ondergebracht, onder de naam Dessauer Ufer. Circa 3.000 gevangenen waren hier ondergebracht, die gedwongen werden tot zware arbeid in de haven en omliggende industrieën. Er liggen onder meer plannen om een gedenkplaats in het 24.000 m2 grote gebouw te realiseren, dat in 1998 als monument werd aangewezen. Drijvende kracht achter dit initiatief is de Groningen opgerichte stichting ‘LAGERHAUS G Heritage FOUNDATION’. Rondom het pakhuis worden de komende jaren onder meer 3.000 woningen gebouwd.

Waar zich in Hamburg nog plannenmakers moeten gaan buigen over de integratie van de historie in de nieuwe stedenbouwkundige situatie ter plekke, is de herontwikkeling van Kamp Westerbork al een stuk verder. De vernieuwingsplannen die door het Herinneringscentrum van het voormalige kamp ten zuiden van Assen zijn geïnitieerd, werden in 2024 oktober gepresenteerd. Inzet is om de gehele bewoningsgeschiedenis beter zichtbaar te maken, een ontwerpopdracht die werd neergelegd bij Mecanoo Architecten (Francine Houben). Dat gebeurt met een heel aantal ruimtelijke ingrepen, zoals het voormalige spoortracé dat voorzien wordt van een namenmonument voor de 107.000 gedeporteerden. Ook worden de barakvelden gemaaid en ingezaaid met bloemen en wordt een nieuw museumgebouw gerealiseerd. Met de nieuwe inrichting wil Kamp Westerbork ook in de moderne tijd relevant blijven voor huidige en toekomstige generaties. Een ambitie die in dit tijdsgewricht waarin ook in Europa weer wordt gevochten alleen maar valt te onderschrijven.