Casus Zelfs in de dunbevolkte gemeente Hof van Twente heeft de energietransitie ingrijpende gevolgen voor het landschap. Om daar grip op te krijgen met voldoende maatschappelijk draagvlak, hebben de gemeente en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed ontwerp- en adviesbureau De Transformator gevraagd voor het ontwerpen van mogelijke scenario’s. Rudie Hoogerland en Frank Foole van dit bureau hebben daarbij de methode van ontwerpend onderzoek gehanteerd: ‘Zonder verbeelding geen transitie’. Hieronder hun belangrijkste conclusies.
De gemeente Hof van Twente in de provincie Overijssel is ambitieus en wil in 2035 energieneutraal zijn. Dat het kwetsbare erfgoedlandschap daardoor gaat veranderen, is onvermijdelijk. Hoe houd je daarbij de leefbaarheid en waardering van het landschap op peil?
In ons onderzoek wordt duidelijk dat de mate van regie bepalend is voor de zorgvuldigheid van de ruimtelijke inpassing van de energietransitie. Vooraf dient bewust gekozen te worden hoe deze transitie wordt aangestuurd. Duidelijk in beeld gebrachte, goed ontworpen en integrale scenario’s zijn vanwege omvang en complexiteit van de opgave noodzakelijk om op lange termijn ruimtelijke kwaliteit overeind te houden en daarmee het draagvlak bij de bevolking.
‘Hof van Twente illustratie 1’
Zonder verbeelding geen transitie
Landschap onder druk
In de relatief dunbevolkte gemeente Hof van Twente met circa 35.000 inwoners en een oppervlakte van 215 km2 lijkt er volop ruimte voor de transitieopgave. Die is er zeker, maar door de omvang van de energietransitie komt het bestaande erfgoedlandschap onder druk te staan. De overgang van fossiele brandstoffen naar duurzame energie is goed te kwantificeren en te vertalen naar footprints. De (ruimtelijke) gevolgen zijn groot en om de energietransitie te kunnen realiseren, moet volop worden ingezet op een mix van zon én wind én bio.
Het huidige landschap in Hof van Twente is de economische drager voor landbouw, recreatie en toerisme. Bewoners en bezoekers hebben veel te verliezen bij een ondoordachte energietransitie. Tegelijkertijd biedt die energietransitie ook kansen en kan het worden gebruikt voor bijvoorbeeld het herstel van het karakteristieke kampenlandschap en de versterking van biodiversiteit. Ook kan het een rem zijn op de schaalvergroting bij monofunctionele agrarische bedrijven en daarmee het voorkomen van verarming van de ruimtelijke diversiteit.
‘Hof van Twente illustratie 3’
Draagvlak
De ambitieuze transitiedoelstelling kan in Hof van Twente op begrip en ruime steun rekenen. Deze interesse vertaalt zich lokaal onder andere in het platform Hofkracht en de energiecoöperatie Zuiver. Om de kloof te dichten tussen enerzijds het grote maatschappelijk draagvlak voor de energie-neutrale doelstelling en anderzijds de weerstand bij de eerste stappen naar realisatie, is het van belang om een integraal beeld te schetsen van de toekomst en de weg er naartoe.
Voor een deel van Hof van Twente zijn vier scenario’s in beeld gebracht. Steeds met een verschillende drijvende kracht (sturing/regie) en een centrale of decentrale organisatie. Vervolgens zijn deze ingekleurd aan de hand van bestaande trends, zoals de transformatie van de boerenerven ten behoeve van leefbaarheid en vitaliteit, het versterken van biodiversiteit, participatie via coöperaties en het zorgdragen voor een verbeterd financieel rendement van agrarische gronden. De scenario’s laten veel verschillen zien in dichtheid, spreiding, integratie, efficiëntie en verschijningsvorm. Alle scenario’s laten zien dat het landschap ingrijpend (om)gevormd wordt.
‘Hof van Twente illustratie 2’
Proces
Door de bestaande focus op de kwantitatieve opgave (uitgedrukt in abstracte gigajoules) en het ontbreken van een integrale verbeelding is zowel de omvang als de ruimtelijke consequentie nog onvoldoende bij de inwoners doorgedrongen. Bij elk initiatief volgt dan al snel de reactie: “ja maar, zo willen we het niet hebben”.
Het verbeelden aan de hand van ontwerpend onderzoek is essentieel om het gesprek met elkaar te kunnen voeren en bewuste keuzes te maken. Bij die keuzes is het belangrijk om het aanwezige maatschappelijk draagvlak voor de energietransitie om te zetten in draagvlak voor de in te voeren fysieke maatregelen. Dit om duidelijk te maken dat het niet gaat om hoeveel windmolens, zonnepanelen of biovergisters, maar om de toekomst van de plek waar je woont en werkt
Duidelijk is dat een sterke regie meer kansen biedt om de ruimtelijke kwaliteit en het erfgoedlandschap in stand te houden en/of positief te waarderen. Regie maakt het mogelijk om streekeigen elementen, zoals de formele tuinen bij de Twentse landgoederen, in te zetten als inspiratiebron en onderlegger voor energieparken. Zo zal de energietransitie nieuwe structuren voortbrengen die over 50 jaar ons dierbare erfgoedlandschap zullen vormen.
‘Hof van Twente illustratie 4’
Beelden: © de Transformator
Cover: ‘Hof van Twente illustratie 1’
Door Rudie Hoogerland
Adviseur bij de Transformator en RPH advies
Door Frank Foole
Architect - Directeur bij noorderlicht architekten, mede-oprichter van de Transformator
